İbadet ve Tevhid Bahsi

[Huseyni]

﴿ يَاۤ اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ اَلَّذِى جَعَلَ لَكُمُ اْلأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاۤءَ بِنَاۤءً وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَاۤءِ مَاۤءً فَاَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلاَ تَجْعَلُوا ِاللهِ اَنْدَادًا وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

1 ﴾
​

Yani, “Ey insanlar! Sizi ve sizden evvelkileri yaratan Rabbinize ibadet ediniz ki, takvâ mertebesine vâsıl olasınız. Ve yine Rabbinize ibadet ediniz ki, arzı size döşek, semayı binanıza dam yapmış ve semâdan suları indirmiş ki, sizlere rızık olmak üzere yerden meyve ve sair gıdaları çıkartsın. Öyleyse, Allah’a misil ve şerik yapmayınız. Bilirsiniz ki, Allah’tan başka mâbud ve hâlıkınız yoktur.”

Mukaddeme
​

Akaidî ve imanî hükümleri kavî ve sabit kılmakla meleke haline getiren, ancak ibadettir. Evet, Allah’ın emirlerini yapmaktan ve nehiylerinden sakınmaktan ibaret olan ibadetle, vicdanî ve aklî olan imanî hükümler terbiye ve takviye edilmezse, eserleri ve tesirleri zayıf kalır. Bu hale, âlem-i İslâmın hâl-i hazırdaki vaziyeti şahittir.

Ve keza, ibadet, dünya ve âhiret saadetlerine vesile olduğu gibi, maaş ve maâde, yani dünya ve âhiret işlerini tanzime sebeptir ve şahsî ve nev’î kemâlâta vasıtadır ve Hâlık ile abd arasında pek yüksek bir nisbet ve şerefli bir rabıtadır.


[NOT]Dipnot-1 Bakara Sûresi, 2:21-22.[/NOT]

Hâlık: her şeyi yaratan Allah	Rab: her bir varlığa yaratılış gayelerine ulaşmaları için muhtaç olduğu şeyleri veren, onları terbiye edip idaresi ve egemenliği altında bulunduran Allah
abd: köle, kul	akaidî: inançla ilgili, iman esaslarıyla ilgili
arz: dünya	hâl-i hazır: şimdiki hal
kavî: güçlü, kuvvetli	keza: bunun gibi
maaş: kazanma yeri ve zamanı; dünya hayatı	maâd: dönüş, varış yeri, âhiret
meleke: alışkanlık, kabiliyet	misil: eş, benzer
mukaddeme: başlangıç, giriş	mâbud: kendisine kulluk edilen
nehiy: yasak	nev'î kemâlât: mükemelliklerin, faziletlerin türü, çeşiti
nisbet: bağ	rabıta: bağ
saadet: mutluluk	sair: diğer, başka
sema: gök	takviye: güçlendirme
takvâ: Allah’tan korkup emir ve yasaklarına titizlikle uyma	tanzim: düzenleme
terbiye: belli bir amaca erişecek şekilde geliştirme, olgunlaştırma	vasıta: araç, sebep
vâsıl olmak: ulaşmak	âhiret: öteki dünya, öldükten sonraki ebedî hayat
âlem-i İslâm: İslâm âlemi, dünyası	şerîk: ortak

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 194


İbadetin dünya saadetine vesile olduğunu izah eden cihetler:

Birisi: İnsan, bütün hayvanlardan mümtaz ve müstesna olarak, acip ve lâtif bir mizaç ile yaratılmıştır. O mizaç yüzünden, insanda çeşit çeşit meyiller, arzular meydana gelmiştir. Meselâ, insan, en müntehap şeyleri ister, en güzel şeylere meyleder, ziynetli şeyleri arzu eder, insaniyete lâyık bir maişet ve bir şerefle yaşamak ister.

Şu meyillerin iktizası üzerine, yiyecek, giyecek ve sair hacetlerini istediği gibi, güzel bir şekilde tedarikinde çok san’atlara ihtiyacı vardır. O san’atlara vukufu olmadığından, ebnâ-yı cinsiyle teşrik-i mesai etmeye mecbur olur ki, herbirisi, semere-i sa’yiyle arkadaşına mübadele suretiyle yardımda bulunsun ve bu sayede ihtiyaçlarını tesviye edebilsinler.

Fakat insandaki kuvve-i şeheviye, kuvve-i gadabiye, kuvve-i akliye Sâni tarafından tahdit edilmediğinden ve insanın cüz-ü ihtiyarîsiyle terakkîsini temin etmek için bu kuvvetler başıboş bırakıldığından, muamelâtta zulüm ve tecavüzler vukua gelir. Bu tecavüzleri önlemek için, cemaat-i insaniye, çalışmalarının semerelerini mübadele etmekte adalete muhtaçtır.

Lâkin her ferdin aklı, adaleti idrakten âciz olduğundan, küllî bir akla ihtiyaç vardır ki, fertler, o küllî akıldan istifade etsinler. Öyle küllî bir akıl da ancak kanun şeklinde olur. Öyle bir kanun, ancak şeriattır.

Sonra, o şeriatın tesirini, icrasını, tatbikini temin edecek bir merci, bir sahip lâzımdır. O merci ve o sahip de ancak peygamberdir.

Peygamber olan zâtın da, zahiren ve bâtınen halka olan hâkimiyetini devam ettirmek için, maddî ve manevî bir ulviyete ve bir imtiyaza ihtiyacı olduğu gibi, Hâlık ile olan derece-i münasebet ve alâkasını göstermek için de bir delile ihtiyacı vardır. Böyle bir delil de ancak mu’cizelerdir.

Hâlık: her şeyi yaratan Allah	Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah
adalet: hak sahibine hakkını verme, haksızı terbiye etme ve cezalandırma	bâtınen: içte (kalplerde ve gönüllerde)
cemaat-i insaniye: insan toplulukları	cihet: taraf, yön
cüz-ü ihtiyarî: insandaki seçim gücü, irade	delil: işaret, alâmet; kendisine, doğru bir bakış açısıyla bakıldığında istenilen gayeye ulaştıran şey
derece-i münasebet ve alâka: ilgi ve irtibat derecesi	ebna-yı cins: aynı cinsten olanlar, insanlar
hacet: ihtiyaç	hâkimiyet: yöneticilik, hükümranlık
icra: yürütme, yerine getirme	idrak: anlamak, bilmek
iktiza: gerektirme	imtiyaz: üstünlük, farklılık, ayrıcalık
istifade: faydalanma, yararlanma	izah etmek: açıklamak
kuvve-i akliye: akıl duygusu; zararlı ve yararlı şeyleri ayırt etme duygusu	kuvve-i gadabiye: öfke duygusu; zararlı şeyleri defetme, uzaklaştırma duygusu
kuvve-i şeheviye: şehvet duygusu; yararlı şeyleri elde etme duygusu	küllî: büyük, kapsamlı, fertleri içine alan
lâkin: fakat, ama	lâtif: ince, hoş, güzel
maişet: geçim, yaşayış	merci: başvurulacak yetkili makam
meyil: eğilim, istek, arzu	mizaç: huy, tabiat, yaratılış
muamelât: karşılıklı davranışlar, ilişkiler	mu’cize: Allah’ın izniyle peygamberler tarafından ortaya konulup bir benzerini yapmakta başkalarını aciz ve hayrette bırakan olağanüstü şey
mübadele: karşılıklı değiştirme, değişim	mümtaz: seçkin, üstün
müntehap: seçilmiş, seçkin	müstesnâ: seçkin, benzeri olmayan
saadet: mutluluk	sair: diğer, başka
semere: meyve; netice, sonuç	semere-i sa’y: çalışmanın meyvesi, emek ürünü, neticesi
tahdit: sınırlama	tatbik: uygulama
tedarik: elde etme	temin etmek: sağlamak
terakki: ilerleme, yükselme	tesviye etme: ihtiyacı giderme, düzenleme, halletme
teşrik-i mesai: ortak çalışma, işbirliği	ulviyet: yücelik
vuku: meydana gelme, olma	vukuf: birşeyi etraflıca bilme, öğrenme
zahiren: dışta (insanlar üzerinde)	ziynetli: süslü
âciz: güçsüz, elinden bir şey gelmeyen	şeriat: Allah tarafından bildirilen İlâhî hükümlerin hepsi, İslâmiyet

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 195


Sonra, Cenâb-ı Hakkın emirlerine ve nehiylerine itaat ve inkıyadı tesis ve temin etmek için, Sâniin azametini zihinlerde tesbit etmeye ihtiyaç vardır. Bu tesbit de, ancak akaid ile, yani ahkâm-ı imaniyenin tecellîsiyle olur. İmanî hükümlerin takviye ve inkişaf ettirilmesi, ancak tekrar ile teceddüd eden ibadetle olur.

İkincisi: İbadet, fikirleri Sâni-i Hakîme çevirttirmek içindir. Abdin Sâni-i Hakîme olan teveccühü, itaat ve inkıyadını intaç eder. İtaat ve inkıyad ise, abdi intizam-ı ekmel altına idhal eder. Abdin intizam altına girmesiyle ve nizama ittibâ etmesiyle, hikmetin sırrı tahakkuk eder. Hikmet ise, kâinat sahifelerinde parlayan san’at nakışlarıyla tebarüz eder.

Üçüncüsü: İnsan, santral gibi, bütün hilkatın nizamlarına ve fıtratın kanunlarına ve kâinattaki nevâmis-i İlâhiyenin şualarına bir merkezdir. Binaenaleyh, insanın, o kanunlara intisap ve irtibat etmesi ve o namusların eteklerine yapışıp temessük etmesi lâzımdır ki, umumî cereyanı temin etsin. Ve tabakat-ı âlemde deveran eden dolapların hareketlerine muhalefetle o dolapların çarkları altında ezilmesin. Bu da, ancak o emir ve nevâhîden ibaret olan ibadetle olur.

Dördüncüsü: Emirleri imtisal, nehiylerden içtinap etmek sayesinde, bir fert, heyet-i içtimaiyede çok mertebelerle nisbet peyda eder ve alâkadar olur. Bilhassa ahkâm-ı diniye ve mesalih-i umumiye hususunda, bir fert, bir nevi hükmüne geçer. Yani, pek çok hukuklar, haysiyetler, irşadlar, tâlimler, ıslahlar gibi vazifeler, bir şahsa yüklenir. Eğer o emri imtisal, nevâhîden içtinap eden o şahıs olmasa, o vazifeler tamamen pâyimâl olur.

Beşincisi: İnsan, İslâmiyet sayesinde, ibadet saikasıyla bütün Müslümanlara karşı sabit bir münasebet peyda eder ve kavî bir irtibat ve bağlılık elde eder. Bunlar ise, sarsılmaz bir uhuvvete, hakikî bir muhabbete sebep olur. Zaten heyet-i içtimaiyenin kemâline ve terakkisine ilk ve en birinci basamaklar, uhuvvet ile muhabbettir.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah
Sâni-i Hakîm: her şeyi hikmetle ve san’atlı bir şekilde yaratan Allah	abd: köle, kul
ahkâm-ı diniye: dinin hükümleri, esasları	ahkâm-ı imaniye: iman esasları
akaid: inanç; iman esasları	alâkadar: alâkalı, ilgili
azamet: büyüklük, yücelik	binaenaleyh: bundan dolayı
cereyan: akım, gidişat	deveran etme: dönme
fıtrat: yaratılış	hakikî: gerçek
haysiyet: itibar, özellik	heyet-i içtimâiye: toplumsal yapı, sosyal toplum
hikmet: fayda, gaye; herşeyin belirli gayelere yönelik olarak, mânâlı, faydalı ve tam yerli yerinde olması ve san’atlı yaratılması	hilkat: yaratılış
imtisal: emre uyma, boyun eğme	inkişaf ettirme: geliştirme
inkıyad: boyun eğme, itaat etme	intaç etmek: sonuç vermek
intisap: bağlanma, mensup olma	intizam-ı ekmel: çok mükemmel düzen, disiplin
irtibat etme: bağlı olma, bağlanma	irşad: doğru yolu gösterme
ithal etme: içine dahil etme, katma, sokma	ittiba etmek: tabi olmak, uymak
içtinap etmek: kaçınmak	kavî: güçlü, kuvvetli
kemâl: mükemmellik, olgunluk	mesalih-i umumiye: genele ait menfaatlar, yararlar
muhabbet: sevgi	muhalefet: aykırılık, zıtlık
münasebet: bağlantı, ilişki	nehiy: yasaklama
nevi: çeşit, tür	nevâhî: yasaklar
nevâmis-i İlâhiye: Allah’ın kanunları	nisbet: bağ
nizam: düzen, kanun	peyda etmek: meydana gelmek. oluşmak
pâyimâl: çiğnenmiş, ayak altına alınmış	saika: sebep, sevk etme
tabakat-ı âlem: âlem tabakaları	tahakkuk: gerçekleşme
talim: öğretme, eğitme	tebarüz etmek: ortaya çıkmak, görünmek
teceddüd: yenilenme, tazelenme	tecellî: görünme, yansıma
temessük etmek: tutunmak, yapışmak	temin etmek: sağlamak
terakki: ilerleme, yükselme	teveccüh: yönelme
uhuvvet: kardeşlik	umumî: genel
ıslah: düzeltme, iyileştirme	şua: ışık, parıltı

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 196


İbadetin şahsî kemâlâta sebep olduğunun izahı:

İnsan, cismen küçük, zayıf ve âciz olmakla beraber, hayvanattan addedildiği halde, pek yüksek bir ruhu taşıyor. Ve pek büyük bir istidada mâliktir. Ve hasredilmeyecek derecede meyilleri vardır. Ve gayr-ı mütenahi emeller sahibidir ve addedilemez fikirleri vardır. Ve gayr-ı mahdud şeheviye ve gadabiye gibi kuvveleri vardır. Ve öyle acaip bir yaratılışı vardır ki, sanki bütün envâ ve âlemlere fihriste olarak yaratılmıştır.

İşte, böyle bir insanın o yüksek ruhunu inbisat ettiren, ibadettir. İstidatlarını inkişaf ettiren, ibadettir. Meyillerini temyiz ve tenzih ettiren, ibadettir. Emellerini tahakkuk ettiren, ibadettir. Fikirlerini tevsi’ ve intizam altına alan, ibadettir. Şeheviye ve gadabiye kuvvelerini had altına alan, ibadettir. Zahirî ve bâtınî uzuvlarını ve duygularını kirleten tabiat paslarını izale eden, ibadettir. İnsanı, mukadder olan kemâlâtına yetiştiren, ibadettir. Abd ile Mâbud arasında en yüksek ve en lâtif olan nisbet, ancak ibadettir. Evet kemâlât-ı beşeriyenin en yükseği, şu nisbet ve münasebettir.

İhtar: İbadetin ruhu, ihlâstır. İhlâs ise, yapılan ibadetin yalnız emredildiği için yapılmasıdır. Eğer başka bir hikmet ve bir faide ibadete illet gösterilse, o ibadet bâtıldır. Faideler, hikmetler yalnız müreccih olabilirler, illet olamazlar.

Kur’ân-ı Kerim vakta ki يَا اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا

1 …ilh. emriyle insanları ibadete dâvet etti; sanki lisan-ı hal ile “Niçin ibadet yapalım? İlleti nedir?” diye sorulan suali, Kur’ân-ı Kerim رَبَّكُمُ اَلَّذِى خَلَقَكُمْ

2 cümleleriyle cevaplandırmak üzere Sâniin vücud-u vahdetine dair burhanları zikretmeye başladı.

​

[NOT]Dipnot-1 “Ey insanlar! Rabbinize ibadet ediniz.” Bakara Sûresi, 2:21.
Dipnot-2 “Sizi yaratan Rabbinize.” Bakara Sûresi, 2:21.[/NOT]

Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah	abd: köle, kul
addetmek: saymak	burhan: sarsılmaz, mantıkî delil
bâtıl: boş, faydasız	bâtınî: görünmeyen, iç
emel: arzu, istek	envâ: çeşitler, türler
fihriste: özet, öz	gadabiye: öfkeye ait
gayr-ı mahdud: sınırsız	gayr-ı mütenahi: sonu olmayan, nihayetsiz
had altına alma: sınırlama, sınır içine alma	hasretmek: sınırlandırmak, ait kılmak; bir hükmü yalnızca bir şeye, veya bir şahsa vermek
hayvânât: hayvanlar	hikmet: fayda, gaye
ihlâs: içtenlik, samimiyet; ibadet ve davranışlarda sadece Allah’ın rızasını gözetme	ihtar: hatırlatma, ikaz
illet: asıl sebep, maksat	inbisat: genişleme, yayılma
inkişaf ettimek: açığa çıkarmak, geliştirmek	intizam: düzen, tertip
istidad: kabiliyet, yetenek	izale etmek: gidermek, ortadan kaldırmak
kemâlât: mükemellikler, faziletler, iyilikler	kemâlât-ı beşeriye: insana ait mükemmellikler, faziletler, iyilikler
kuvve: duygu	lisan-ı hal: hâl dili
lâtif: ince, hoş, güzel	meyil: eğilim, istek, arzu
mukadder: takdir olunmuş; belirlenmiş	mâbud: kendisine ibadet edilen
mâlik: sahip	münasebet: bağlantı, ilişki
müreccih: tercih ettiren sebep	nisbet: bağ
tahakkuk ettirme: gerçekleştirme	temyiz: ayırıp üstün kılma
tenzih etmek: temizlemek, arındırmak	tevsi’: genişletme, yayma
uzuv: organ, cihaz	vakta ki: ne vakit ki…, ne zaman ki
vücud-u vahdet: Allah’ın varlığı ve birliği	zahirî: dış görünüşe ait
âciz: güçsüz, elinden bir şey gelmeyen	şeheviye: şehvete ait

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 197

Mukaddeme
​

Ateşin dumana olan delâleti gibi, müessirden esere yapılan istidlâle “burhan-ı limmî” denildiği gibi; dumanın ateşe olan delâleti gibi eserden müessire olan istidlâle de “burhan-ı innî” denir. Burhan-ı innî, şüphelerden daha salimdir.

Bu âyetin, Sâniin vücut ve vahdetine işaret eden delillerinden biri de, inayet delilidir. Bu delil, kâinatı ve kâinatın eczasını ve envâını ihtilâlden, ihtilâftan, dağılmaktan kurtarıp bütün hususatını intizam altına almakla kâinata hayat veren nizamdan ibarettir. Bütün maslahatların, hikmetlerin, faidelerin, menfaatlerin menşei, bu nizamdır. Menfaatlerden, maslahatlardan bahseden bütün âyât-ı Kur’âniye, bu nizam üzerine yürüyor ve bu nizamın tecellîsine mazhardır. Binaenaleyh, bütün mesalihin, fevaidin ve menafiin mercii olan ve kâinata hayat veren bir nizam, elbette ve elbette bir Nâzımın vücuduna delâlet ettiği gibi, o Nâzımın kast ve hikmetine de delâlet etmekle, kör tesadüfün vehimlerini nefyeder.

Ey insan! Eğer senin fikrin, nazarın, şu yüksek nizamı bulmaktan âciz ise ve istikrâ-i tâm ile, yani umumî bir araştırma ile de o nizamı elde etmeye kàdir değilsen, insanların telâhuk-u efkâr denilen fikirlerinin birleşmesinden doğan ve nev-i beşerin havassı (duyguları) hükmünde olan fünun ile kâinata bak ve sahifelerini oku ki, akılları hayrette bırakan o yüksek nizamı göresin.

Evet, kâinatın herbir nev’ine dair bir fen teşekkül etmiş veya etmektedir. Fen ise kavaid-i külliyeden ibarettir. Kaidenin külliyeti ise, nizamın yüksekliğine ve güzelliğine delâlet eder. Zira nizamı olmayanın, külliyeti olamaz.

Nâzım: bütün kâinat ve varlık âlemini bir fayda ve gayeye göre düzenleyen Allah	Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah
binaenaleyh: bundan dolayı	burhân-ı innî: hadiselerden kanunlara, neticelerden sebeplere, eserden eser sahibine giden delil; dumanın ateşe delil olması gibi
burhân-ı limmî: kanunlardan hadiselere, sebeplerden neticelere, eser sahibinden esere giden delil; ateşin dumana delil olması gibi	delâlet: delil olma, işaret etme
ecza: cüzler; bütünü oluşturan parçalar	envâ: çeşitler, türler
fen: ilim	fevâid: faydalar, faydalı şeyler
fünun: fenler, ilimler	hikmet: fayda, gaye; herşeyin belirli gayelere yönelik olarak, mânâlı, faydalı ve tam yerli yerinde olması
hususat: özellikler, durumlar	ihtilâf: ayrılık, uyuşmazlık
ihtilâl: ayaklanma, karışıklık	inayet delili: Alah’ın kâinata koyduğu nizam, intizam delili
intizam: düzen, tertip	istidlâl: delil getirme, akıl yürütme
istikrâ-i tâm: tümevarım, endüksiyon; bir bütünü oluşturan parçaların hepsini inceleyerek o bütün hakkında hüküm vermek	kaide: kural
kavaid-i külliye: bütün fertleri içine alan kapsamlı, genel kurallar, prensipler	kâdir: gücü yeten, güçlü
kâinat: evren, bütün yaratılmışlar	külliyet: bütün fertleri içine alma, kapsamlılık, genel olma
maslahat: fayda, yarar	mazhar: ayna, yansıma ve görünme yeri
menfaat: çıkar, fayda, yarar	menâfi: yararlar, yararlı şeyler
menşe: esas, kaynak, kök	merci: kaynak
mesalih: maslahatlar, faydalar	mukaddeme: önsöz, giriş
müessir: tesir eden, tesir sahibi	nazar: görüş, bakış
nefyetmek: reddetmek	nev-i beşer: insanlar, insanlık türü
nev’i: çeşit, tür	nizam: düzen, kanun
salim: sağlam, noksansız	tecellî: belirme, görünme, yansıma
telâhuk-u efkâr: fikirlerin birikimi	teşekkül: oluşma, oluşum
umumî: genel	vehim: kuruntu, varsayım
vücud: varlık, var oluş	vücut ve vahdet: Allah’ın varlığı ve birliği
zira: çünkü	âciz: güçsüz, elinden bir şey gelmeyen
âyât-ı Kur’âniye: Kur’ân âyetleri

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 198


Meselâ, “Her âlimin başında beyaz bir amâme var.” Külliyetle söylenilen şu hüküm, ulema nev’inde intizamın bulunmasına bakar. Öyleyse, umumî bir teftiş neticesinde fünun-u kevniyeden herbirisi, kaidelerinin külliyetiyle kâinatta yüksek bir nizamın bulunmasına bir delildir. Ve herbir fen nurlu bir burhan olup, mevcudatın silsilelerinde salkımlar gibi asılıp sallanan maslahat semerelerini ve ahvalin değişmesinde gizli olan faideleri göstermekle Sâniin kast ve hikmetini ilân ediyorlar. Âdetâ vehim şeytanlarını tard etmek için herbir fen, birer necm-i sâkıptır. Yani, bâtıl vehimleri delip yakan birer yıldızdırlar.

Ey arkadaş! O nizamı bulmak için umum kâinatı araştırmaktansa, şu misale dikkat et, matlubun hasıl olur.

Gözle görünmeyen bir mikrop, bir hayvancık, küçüklüğüyle beraber pek ince ve garip bir makine-i İlâhiyeyi hâvidir. O makine mümkinattan olduğundan, vücut ve ademi, mütesavidir. İlletsiz vücuda gelmesi muhaldir. O makinenin bir illetten vücuda geldiği zarurîdir. O illet ise, esbab-ı tabiiye değildir. Çünkü o makinedeki ince nizam, bir ilim ve şuurun eseridir. Esbab-ı tabiiye ise, ilimsiz, şuursuz, camid şeylerdir. Akılları hayrette bırakan o ince makinenin esbab-ı tabiiyeden neş’et ettiğini iddia eden adam, esbabın herbir zerresine Eflâtun’un şuurunu, Calinos’un hikmetini itâ etmekle beraber, o zerrat arasında bir muhaberenin de mevcut olmasını itikad etmelidir. Bu ise, öyle bir safsata ve öyle bir hurafedir ki, meşhur sofestaîyi bile utandırıyor.

Maahaza, esbab-ı maddiyede esas ittihaz edilen kuvve-i câzibeyle kuvve-i dâfianın inkısama kabiliyeti olmayan bir cüz’de birlikte içtimaları iltizam edilmiştir.

Calinos: (bk. bilgiler)	Eflâtun: (bk. bilgiler)
Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah	adem: yokluk
ahvâl: haller, durumlar	amâme: başa sarılan sarık
burhan: sarsılmaz ve güçlü olan kesin delil	bâtıl: doğru olmayan, yalan, yanlış
câmid: donuk, cansız	cüz’: parça
delil: işaret, alâmet; kendisine, doğru bir bakış açısıyla bakıldığında istenilen hedefe ulaştıran şey	esbab: sebepler
esbab-ı maddiye: maddî sebepler	esbab-ı tabiiye: tabiî, doğal sebepler
fünun-u kevniye: kâinatla ilgili bütün ilimler	hasıl olmak: oluşmak, meydana gelmek
hikmet: fayda, gaye; Allah’ın her şeyi belirli gayelere yönelik olarak, mânâlı, faydalı ve tam yerli yerinde yaratma sıfatı; bilim, felsefe	hurafe: delile dayanmayan saçma inanış
hâvi: ihtiva eden, içine alan	illet: var edip yok etme özelliği olan gerçek sebep
iltizam edilme: gerekli görülme	inkısam: bölünme, ayrılma
intizam: düzenlilik, tertip	itikad etmek: inanmak
ittihaz etme: edinme, kabul etme	itâ etmek: vermek
içtima: toplanma, bir araya gelme	kabiliyet: yetenek, kabul edilirlik
kaide: kural	kast: bilerek ve isteyerek yapma, maksat
kuvve-i câzibe: çekim gücü	kuvve-i dâfia: itme gücü
kâinat: evren, bütün yaratılmışlar	külliyet: bütün fertleri içine alma, kapsamlılık, genel olma
maahaza: bununla beraber	makine-i İlâhiye: İlâhî makine
maslahat: fayda	matlub: istek, arzu
mevcudat: varlıklar	mevcut olma: var olma
misal: örnek	muhabere: haberleşme, iletişim
muhal: imkânsız, olması mümkün olmayan	mümkinat: varlığı ile yokluğu imkân dahilinde olup, varlığı Allah’ın var etmesine bağlı olanlar
mütesavi: eşit, denk	necm-i sâkıp: karanlığı delip geçen parlak yıldız
nev’: tür	neş’et etmek: meydana gelmek
nizam: düzen, kanun	safsata: yalan ve uydurma şey
semere: meyve, netice	silsile: sıra, dizi, zincir
sofestâî: Yaratıcıyı kabul etmemek için her şeyi, hatta kendini dahi inkâr eden felsefi ekole bağlı olan, septik kimse	tard etmek: uzaklaştırmak, kovmak
teftiş: inceleme	ulema: âlimler
umum: genel, bütün	umumî: genel
vehim: kuruntu, varsayım, zan	vücuda gelmek: var olmak, meydana gelmek
vücut: varlık	zarurî: zorunlu, şüphesiz, kesin
zerrat: zerreler, atomlar	zerre: atom, maddenin en küçük parçası
şuur: bilinç, anlayış, idrak

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 199


Halbuki bunlar birbirlerine zıt olduklarından, içtimaları caiz değildir. Fakat, câzibe ve dâfia kanunlarından maksat, “âdetullah” ile tâbir edilen kavanin-i İlâhiye ise ve tabiatla tesmiye edilen şeriat-ı fıtriye ise, câizdir. Lâkin, kanunluktan tabiata, vücud-u zihnîden vücud-u haricîye, umur-u itibariyeden umur-u hakikiyeye, âlet olmaktan müessir olmaya çıkmamak şartıyla makbuldür. Aksi takdirde caiz değildir.

Ey arkadaş! Misal olarak gösterdiğim o küçük hurdebinî hayvancığın, yani mikrobun büyük fabrikasındaki nizam ve intizamı aklın ile gördüğün takdirde başını kaldır, kâinata bak. Emin ol ki, kâinatın vuzuh ve zuhuru nisbetinde, o yüksek nizamı, kâinatın sahifelerinde pek zahir ve okunaklı bir şekilde görüp okuyacaksın.

Ey arkadaş! Kâinatın sahifelerinde “delilü’l-inâye” ile anılan nizama ait âyetleri okuyamadıysan, sıfat-ı kelâmdan gelen Kur’ân-ı Azimüşşanın âyetlerine bak ki, insanları tefekküre dâvet eden bütün âyetleri, şu delilü’l-inâyeyi tavsiye ediyorlar. Ve nimetleri ve faideleri sayan âyetler dahi, delilü’l-inâye denilen o yüksek nizamın semerelerinden bahsediyorlar. Ezcümle, bahsinde bulunduğumuz şu âyet

اَلَّذِى جَعَلَ لَكُمُ اْلأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاۤءَ بِنَاۤءً وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَاۤءِ مَاۤءً فَاَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ

1

cümleleriyle, o nizamın faidelerini ve nimetlerini koparıp insanlara veriyorlar.

Delil-i İhtirâî: Mezkûr âyetin Sâniin vücut ve vahdetine işaret eden delillerinden


[NOT]Dipnot-1 “O Rabbiniz ki, yeryüzünü size bir döşek, gökyüzünü bir dam yaptı. Gökten de size bir su indirip onunla türlü meyvelerden ve mahsullerden size rızık çıkardı. “ Bakara Sûresi, 2:22.
[/NOT]

Kur’ân-ı Azîmüşşan: şan ve şerefi büyük olan Kur’ân	Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah
caiz: sakıncasız, doğru	cazibe: çekme
delil-i ihtirâî: kâinatta her bir varlığın kendinden beklenen neticeleri yerine getirebilecek şekilde kabiliyetlerine göre en üst derecede yoktan yaratılması	delilü'l-inâye: inayet delili; Allah’ın kâinata koyduğu intizam ve düzeni gösteren delil
dâfia: itme	ezcümle: örneğin, meselâ
hurdebinî: gözle görülmeyecek kadar küçük, mikroskobik	intizam: düzenlilik, tertip
içtima: toplanma, bir araya gelme	kavânin-i İlâhiye: İlâhî kanunlar
kâinat: evren, bütün yaratılmışlar	lâkin: ama, fakat
makbul: kabul gören, geçerli	mezkûr: anılan, bahsi geçen
misal: örnek	müessir olma: gerçek tesir sahibi olma
nisbet: bağ	nizam: düzen, kanun
semere: meyve, netice	sıfat-ı kelâm: konuşma sıfatı
tabiat: canlı cansız bütün varlıklar, doğa, maddî âlem	tefekkür: Allah’ı tanımayı sonuç verecek şekilde varlıklar üzerinde düşünme
tesmiye: isimlendirme	tâbir etme: ifade etme, adlandırma
umur-u itibariye: göreceli işler; gerçekte olmadığı halde varlığı zihnen tasavvur edilen, varsayılan şeyler	umûr-u hakikiye: hakiki işler; maddi âlemde gerçekliği bulunan şeyler, işler
vuzuh: açıklık	vücud-u haricî: bir şeyin fizik âleminde belirli bir vücut giyerek ortaya çıkması, görünmesi, maddî varlık
vücud-u zihnî: zihinsel varlık; bir şeyin sadece zihinde tasavvur edilen varlığı	vücut ve vahdet: Allah’ın varlığı ve birliği
zahir: açık	zuhur: görünme, açıklık, ortada olma
âdetullah: Allah’ın tabiata koyduğu kanun ve prensipleri	şeriat-ı fıtriye: Allah’ın yaratılışa koyduğu, bütün varlıkların tabi olduğu kanunlar

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 200


biri de اَلَّذِى خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ

1 cümlesiyle işaret ettiği delil-i ihtirâîdir. Delil-i ihtirâînin hülâsası şöyle izah edilebilir:

Cenâb-ı Hak, hususî eserlerine menşe ve kendisine lâyık kemâlâtına mehaz olmak üzere her ferde ve her nev’e has ve müstakil bir vücut vermiştir. Ezel cihetine sonsuz olarak uzanıp giden hiçbir nevi yoktur. Çünkü bütün envâ, imkândan vücub dairesine çıkmamışlardır. Ve teselsülün de bâtıl olduğu meydandadır. Ve âlemde görünen şu tagayyür ve tebeddül ile bir kısım eşyanın hudûsu, yani yeni vücuda geldiği de gözle görünüyor. Bir kısmının da hudûsu, zaruret-i akliye ile sabittir. Demek, hiçbir şeyin ezeliyeti cihetine gidilemez.

Ve keza ilmü’l-hayvanat ve ilmü’n-nebatatta ispat edildiği gibi, envâın sayısı ikiyüzbine bâliğdir. Bu neviler için birer “âdem” ve birer evvel-baba lâzımdır. Bu evvel-babaların ve âdemlerin daire-i vücubda olmayıp ancak mümkinattan olduklarına nazaran, behemehal vasıtasız, kudret-i İlâhiyeden vücuda geldikleri zarurîdir. Çünkü bu nevilerin teselsülü, yani sonsuz uzanıp gitmeleri bâtıldır. Ve bazı nevilerin başka nevilerden husule gelmeleri tevehhümü de bâtıldır. Çünkü, iki neviden doğan nevi, alelekser ya akîmdir veya nesli inkıtaa uğrar, tenasül ile bir silsilenin başı olamaz.

Hülâsa: Beşeriyet ve sair hayvanatın teşkil ettikleri silsilelerin mebdei, en başta bir babada kesildiği gibi, en nihayeti de son bir oğulda kesilip bitecektir.

Evet, şuursuz, ihtiyarsız, camid, basit olan esbab-ı tabiiyenin bütün akılları hayrette bırakan o envâ silsilelerinin icadına kabiliyeti olduğu, daire-i imkândan hâriçtir.


[NOT]Dipnot-1 “Sizi ve sizden evvelkileri yaratan (Rabbinize).” Bakara Sûresi, 2:21.
[/NOT]

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	akîm: neticesiz, sonuçsuz
alelekser: çoğunlukla	behemehal: ister istemez; mutlaka
beşeriyet: insanlık	bâliğ: erişen, ulaşan
bâtıl: gerçek dışı, yalan, yanlış	cihet: yön, taraf
câmid: cansız, donuk	daire-i imkân: bir şeyin var veya yok olabilme ihtimallerini içine alan daire, kâinat
daire-i vücub: hiç değişikliğe uğramayan, vasıflarının zıddı düşünülemeyen ve varlığı zorunlu olan kâinat ötesi ilâhlık dairesi	delil-i ihtirâî: kâinatta her bir varlığın kendinden beklenen neticeleri yerine getirebilecek şekilde kabiliyetlerine göre en üst derecede yoktan yaratılması
envâ: çeşitler, türler	esbab-ı tabiiye: tabiî, doğal sebepler
ezel: başlangıcı olmayan sonsuzluk	ezeliyet: başlangıcı olmayan sonsuzluk
eşya: şeyler, varlıklar	hayvânât: hayvanlar
hudûs: sonradan meydana gelme, yok iken varlık kazanma	husule gelmek: meydana gelmek
hususî: özel	hülâsa: özet
icad: var etme, yaratma	ihtiyarsız: irade dışı, istemeyerek
ilmü'l-hayvanat: hayvanlarla ilgili ilim; zooloji	ilmü'n-nebatat: botanik ilmi; bitkilerle ilgili ilim
imkân: olabilirlik, varlığı ile yokluğu eşit olan ve varlığı Allah’ın var etmesine bağlı olan	inkıta: kesilme
izah etmek: açıklamak	kabiliyet: yetenek
kemâlât: mükemellikler, kusursuzluklar	keza: bunun gibi
kudret-i İlâhiye: Allah’ın sınırsız güç ve iktidarı	mebde’: temel, kök, başlangıç
mehaz: kaynak	menşe: esas, kaynak, kök
mümkinat: varlığı ile yokluğu imkân dahilinde olup, varlığı Allah’ın var etmesine bağlı olanlar	müstakil: bağımsız, başlı başına
nazaran: bakarak, –göre	nevi: tür
nihayet: son	sair: diğer, başka
silsile: zincir, soy ağacı	tagayyür: başkalaşma, değişme
tebeddül: değişme, değişim	tenasül: üreme
teselsül: zincirleme devam etme; kâinattaki varlıkları sonu olmayan bir zincir gibi birbirinin sebebi ve sonucudur şeklinde bir iddia	tevehhüm: olmayan şeyi varmış gibi düşünme, kuruntuya kapılma
vücuda gelmek: var olmak, meydana gelmek	vücut: varlık
zaruret-i akliye: aklın zaruri olarak kabul etmesi	âdem: Cenab-ı Allah’ın yarattığı ilk insan, insanlığın ilk atası
şuur: bilinç, anlayış, idrak

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 201


Ve keza, kudret mu’cizelerinden birer nakş-ı garip ve birer san’at-ı acip taşıyan o envâın ihtiva ettikleri efradın da, ihtirâ ve yaratılışlarını o esbaba isnad etmek, yalnız bir muhâlin değil, muhalâtın en hurafesidir. Binaenaleyh, o silsileleri teşkil eden envâ ile efrad, hudûs ve imkân lisanıyla, Hâlıklarının vücub-u vücuduna kat’î bir şehadetle şehadet ediyorlar.

S - Bütün silsilelerin Hâlıkın vücub-u vücuduna kat’î şehadetleri gözönünde olduğu halde, bazı insanların maddeyle, maddenin hareketinin ezeliyeti cihetine zahip olmakla dalâlete düştüklerinin esbabı nedendir?

C - Kasıt ve dikkatle değil, sathî ve dikkatsiz bir nazarla, muhal ve bâtıla, mümkün nazarıyla bakılabilir. Meselâ, bir bayram akşamı, gökte ay ve hilâli arayanlar içinde ihtiyar bir zat da bulunur. Bu zat, gökteki hilâli görmek için bütün kasıt ve dikkatiyle nazarını göğe tevcih edip hilâli araştırmakla meşgul iken, gözünün kirpiklerinden uzanan ve gözünün hadekası üzerine eğilen beyaz bir kıl nasılsa gözüne ilişir. O zat, derhal “Hilâli gördüm” der, “İşte bu gördüğüm aydır!” diye hükmeder.

İşte, sathî ve dikkatsiz nazarlar bu gibi hatâlara düştükleri gibi, yüksek bir cevhere ve mükerrem bir mahiyete mâlik olan insan, kastı ve dikkatiyle daima hak ve hakikati ararken, bazan sathî ve dikkatsiz bir nazarla bâtıla bakar. O bâtıl da; ihtiyarsız, talepsiz, dâvetsiz fikrine gelir. Fikri de çar-nâçâr alır saklar, yavaş yavaş kabul ve tasdikine de mazhar olur. Fakat onun o bâtılı kabul ve tasdiki, bütün hikmetlerin mercii olan nizam-ı âlemden gaflet etmesinden ve madde ile hareketinin ezeliyete zıt olduğuna körlük gösterdiğinden ileri gelmiştir ki, şu garip nakışları ve acip san’at eserlerini esbab-ı camideye isnad etmek mecburiyetiyle o dalâletlere düşmüşlerdir.

Hüseyin-i Cisrî’nin dediği gibi, âsâr-ı medeniyetle müzeyyen ve bütün ziynetlere müştemil bir eve giren bir adam, ev sahibini göremediğinden, o ziyneti, o

Hâlık: herşeyi yaratan Allah	Hüseyin-i Cisrî: (bk. bilgiler)
binaenaleyh: bundan dolayı	bâtıl: gerçek dışı, yalan, yanlış
cihet: taraf, yön	dalâlet: hak yoldan sapkınlık
efrad: fertler, bireyler	envâ: çeşitler, türler
esbab: sebepler	esbab-ı camide: cansız sebepler
ezeliyet: başlangıcı olmayan sonsuzluk	hadeka: göz bebeği
hakikat: asıl, gerçek, doğru	hikmet: fayda, gaye; herşeyin belirli gayelere yönelik olarak, mânâlı, faydalı ve tam yerli yerinde yaratılması
hilâl: yay şeklinde görülen yeni ay	hudûs: sonradan meydana gelme, yok iken varlık kazanma
hurafe: delile dayanmayan saçma inanış	ihtirâ: yoktan yaratma
ihtiva etmek: içermek	ihtiyarsız: irade dışı, istemeyerek
imkân: olabilirlik, varlığı ile yokluğu eşit olan ve varlığı Allah’ın var etmesine bağlı olan	isnad etmek: dayandırmak
kasıt: bilerek, isteyerek	keza: bunun gibi
kudret: Allah’ın güç ve iktidarı	lisan: dil
mahiyet: asıl, nitelik, özellik	mazhar olmak: ayna olmak, erişmek
merci: kaynak	muhal: imkânsız, olması aklen düşünülemeyen şey
muhâlât: olması imkânsız, olması düşünülemeyen, akla uzak şeyler	mu’cize: bir benzerini yapmakta başkalarını aciz ve hayrette bırakan olağanüstülük
mâlik: sahip	mükerrem: ikram edilen, saygı gösterilen
müzeyyen: süslenmiş, süslü	müştemil: içine alan, kapsayan
nakş-ı garip: hayrette bırakan nakış, işleme	nazar: dikkat, bakış
nizam-ı âlem: âlemin düzeni, sistemi	san’at-ı acip: insanı hayrette bırakıp hayranlık veren sanat
sathî: sığ, yüzeysel	silsile: zincir, soy ağacı
tevcih etmek: yöneltmek	teşkil eden: meydana getiren, oluşturan
vücub-u vücud: Allah’ın varlığının zorunlu oluşu, var olmak için bir sebebe muhtaç olmaması	zahip olmak: gitmek, bir görüş veya fikre kapılmak
ziynet: süs	âsâr-ı medeniyet: medeniyetin eserleri
çar-nâçâr: ister istemez, mecburen	şehadet: şahidlik, tanıklık

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 202


esasatı, tesadüfe ve tabiata isnad etmeye mecbur olmuştur. Kezalik, nizam-ı âlemdeki bütün hikmetlerin, faidelerin tam bir ihtiyara ve şâmil bir ilme ve kâmil bir kudrete yaptıkları şehadetten gaflet eden gafiller, sathî nazarlarınca, tesir-i hakikîyi esbab-ı camideye vermeye mecbur kalmışlardır.

Ey arkadaş! Cenâb-ı Hakkın pek ince âsâr-ı san’atından ve pek yüksek acaib-i kudretinden sarf-ı nazar ederek yalnız tabiat denilen şu âsâr ve esbabdan en zahir olan in’ikâs ve irtisam keyfiyetine bak. Meselâ, bir âyineyi semaya karşı tuttuğun zaman, semayı, irtifaıyla, nakışlarıyla, yıldızlarıyla celb edip âyinede in’ikâs ve irtisam ettiren illet-i müessirenin, âyinenin yüzündeki hâsiyet olduğuna kanaat hasıl edebilir misin? Hâşâ! Veyahut hakikatte bir emr-i vehmîden ibaret olan câzibe-i umumîyenin, arz ile yıldızları şu boşlukta muntazam tahrik ve tedbirine illet-i müessire olarak telâkki ve kabul edebilir misin? Hâşâ! Bunlar ancak şart ve sebep olabilirler, illet-i müessire olamazlar.

Hülâsa: İnsan sathî ve gayr-ı kastî bir nazarla bâtıl ve muhal birşeye baktığı zaman, hakikî illetini bulamadığı takdirde, çar-nâçar sıhhatine veya inkârına kail olmakla kabul etmesi ihtimali vardır. Fakat, talip ve müşteri sıfatıyla kasten ve bizzat dikkatle bakacak olursa, onların hikemiyat dedikleri o bâtıl meselelerden hiçbirisini de kabul etmez. Ancak, bütün siyasîlerin hikmetini ve hükemanın akıllarını zerrelerde farz etmekle eblehâne kabul eder.

S - Onların daima iftiharla bahsettikleri tabiat, nevâmis ve kuvâ nedir ki, kendilerini onlarla iknaa çalışıyorlar?

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	acaib-i kudret: Allah’ın güç ve iktidarının insanı hayrette bırakan san’at eserleri
arz: dünya	bâtıl: doğru olmayan, yalan, yanlış
cazibe-i umumiye: genel çekim kanunu	celb etmek: kendine çekmek
eblehâne: ahmakçasına	emr-i vehmî: maddi bir varlığı olmayan, ancak itibar edilen, varsayılan olgu; meridyen çizgileri ve maddedeki çekim kanunu gibi
esasat: temel malzemeler, mobilya, dekorasyon, döşeme gibi ev eşyaları	esbab: sebepler
esbab-ı camide: cansız sebepler	gafil: duyarsız, sorumsuz, âhiretten ve Allah’ın emir ve yasaklarından habersiz davranan
gayr-ı kastî: istem dışı, istemeyerek	hakikat: asıl, gerçek, doğru
hakikî: gerçek	hasıl etmek: oluşturmak, meydana getirmek
hikemiyât: felsefeye ait, felsefi düşünce ürünü olan şeyler	hikmet: ilim, bilgi
hâsiyet: özellik, hususiyet	hükema: âlimler, filozoflar
hülâsa: özetle, kısaca	iftihar: övünme
ihtiyar: irade, dileme, tercih	illet: asıl sebep
illet-i müessire: var edip yok eden güç, sebep	in’ikâs: yansıma, aksetme
in’ikâs ve irtisam etirmek: resmetme ve yansıtma, aksettirme	irtifa: yükseklik
irtisam: resmedilme	isnad etmek: dayandırmak
kail olma: inanma	kasten: isteyerek
keyfiyet: durum, nitelik, özellik	kezalik: bunun gibi
kudret: Allah’ın güç ve iktidarı	kuvâ: güçler, kuvvetler; yerçekimi, suyun kaldırma gücü gibi
kâmil: tam ve noksansız, mükemmel	muhal: olması imkânsız, olmayacak şey
muntazam: düzenli, tertipli	nazar: görüş, bakış
nevâmis: kanunlar	nizam-ı âlem: âlemin düzeni, sistemi
sarf-ı nazar: görmezlikten gelmek	sathî: sığ, yüzeysel
semâ: gökyüzü	sıhhat: sağlamlık, doğruluk
tabiat: canlı cansız bütün varlıklar, maddî âlem	tahrik: hareket ettirme
tedbir: idare etme, çekip çevirme	telâkki: anlama, kabul etme
tesir-i hakikî: gerçek tesir	zahir: açık, görünen
zerre: atom, maddenin en küçük parçası	âsâr: eserler, varlıklar
âsâr-ı san’at: san’at eserleri	çar-nâçar: ister istemez, mecburiyetle
şamil: içine alan, kapsamlı	şehadet: şahidlik, tanıklık

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 203


C - Tabiat dedikleri şey, bir matbaadır, tâbi’ değildir. Tâbi’, ancak kudrettir. Kanundur, kuvvet değildir. Kuvvet, ancak kudrettedir. Yahut, nasıl ki bildiğimiz şeriat, insanlardan sudur eden ef’âl-i ihtiyariyeyi bir nizam ve bir intizam altına alıp tahdit eden kaidelerin hülâsasıdır veya devletin işlerini tanzim eden nizamların, düsturların, kanunların mecmuasıdır. Kezalik, tabiat denilen şey de, âlem-i şehadetin uzuvlarından ve eczalarından sudur eden ef’âl arasında bir nizam ve bir intizamı ika eden İlâhî bir şeriat-ı fıtriyedir. Binaenaleyh, şeriat ile devlet nizamı, mâkul ve itibarî emirlerden oldukları gibi, tabiat dahi itibarî bir emir olup, hilkatte, yani yaratılışta câri olan âdetullahtan ibarettir.

Amma tabiatın bir mevcud-u haricî olduğunu tevehhüm etmek, bir fırka askerin, idman ve tâlim esnasında yaptıkları o muntazam hareketlerini gören bir vahşinin, “Aralarındaki o nizamı idare edip birbiriyle bağlayan ip gibi birşey mevcuttur” diye vahşîce ettiği vehme benzer. Binaenaleyh, vicdanı ve aklı vahşî olan bir adam, sathî ve tebeî bir nazar ile devam ve istimrarını muhafaza eden tabiatın müessir bir mevcud-u haricî olduğuna ihtimal verebilir.

Hülâsa: Tabiat, Allah’ın san’atı ve şeriat-ı fıtriyesidir. Nevâmis ise, onun meseleleridir. Kuvâ dahi, o meselelerin hükümleridir.

Tevhide geçiyoruz:

Kur’ân-ı Kerim, Sâniin vahdetine dair delillerden hiçbir şey terk etmemiştir. Bilhassa, “Arz ve semâda Allah’tan başka ilâhlar olmuş olsa idiler, şu görünen intizam fesada uğrardı” mânâsında olan

1لَوْ كَانَ فِيهِمَا اٰلِهَةٌ اِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتَا âyetinin tazammun ettiği “burhanü’t-temânü’”


[NOT]
Dipnot-1 “Eğer göklerde ve yerde Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, ikisi de harap olup giderdi.” Enbiyâ Sûresi, 21:22.
[/NOT]

Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah	arz: dünya
binaenaleyh: bundan dolayı	câri: akıp giden, devam eden, yürürlükte olan
delil: işaret, alâmet; kendisine, doğru bir bakış açısıyla bakıldığında istenilen maksada ulaştıran şey	düstur: kural, prensip
ecza: cüzler, bütünü oluşturan parçalar	ef'âl: fiiller, işler
ef’âl-i ihtiyariye: irade ve isteğe bağlı olarak yapılan davranışlar, fiiller	fesad: bozukluk, karışıklık
fırka: tümen	hilkat: yaratılış
hülâsa: özet; özetle, kısaca	ika etme: ahenk vs. kurma, koyma, yerleştirme
intizam: düzenlilik, tertip, disiplin	istimrar: devamlılık
itibarî emir: gerçekte öyle olmadığı hâlde öyleymiş gibi kabul edilen, saymaca; maddedeki çekim kanunu gibi saymaca şey	kaide: kural
kezalik: bunun gibi	kudret: Allah’ın güç ve iktidarı
kuvâ: kuvvetler, güçler; yerçekimi, suyun kaldırma gücü gibi	matbaa: bir eserin basılıp çıktığı yer
mecmua: bütün, toplam	mevcud-u haricî: varsayıma dayalı olmayıp dışta maddi varlığı bulunan şey
mevcut: var	muhafaza: koruma
muntazam: düzenli, tertipli	mâkul: akla uygun
müessir: tesir edici, tesir sahibi	nazar: görüş, bakış
nevâmis: kanunlar	nizam: düzen, kanun, sistem
sathî: sığ, yüzeysel	semâ: gökyüzü
sudur etmek: çıkmak	tabiat: canlı cansız bütün varlıklar, maddî âlem
tahdit etmek: sınırlandırmak	talim: eğitim, öğretim
tanzim etmek: düzenlemek, düzene koymak	tazammun etmek: içermek, içine almak, kapsamak
tebeî: dolaylı, başka bir şeye bağlı olarak	tevehhüm etmek: sanmak, kuruntuya kapılmak
tevhid: birleme; herşeyin bir olan Allah’a ait olduğunu bilme ve inanma	tâbi’: basan, resmeden; yaratıcı, yaratan
uzuv: organ, unsur, eleman	vahdet: Allah’ın birliği
vahşi: ilkel	vehm: kuruntu, zan
vicdan: kalbe ait hislerin mazharı, aynası	âdetullah: Allah’ın tabiata koyduğu kanun ve prensipler
âlem-i şehadet: görünen âlem, dünya	şeriat: Allah tarafından bildirilen hükümlerin hepsi; İslâmiyet
şeriat-ı fıtriye: Allah’ın yaratılışa koyduğu ve bütün varlıkların tabi olduğu kanunlar

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 204


Sâniin vâhid ve müstakil olduğuna kâfi bir delildir. Ve istiklâliyet, ulûhiyetin zatî bir hassası ve zarurî bir lâzımı olduğuna nurlu bir burhandır.
Ey arkadaş! Bahsinde bulunduğumuz âyetin evvelinde bulunan اُعْبُدُوا

1 emri, İbn-i Abbâs’ın tefsirine nazaran, insanları tevhide dâvet eden bir emirdir. Ve aynı zamanda bu âyet, heyet-i mecmuasıyla tevhide işaret eden pek lâtif ve güzel bir burhanı tazammun etmiştir. Şöyle ki:

Nev-i beşer ile sair hayvanatın medâr-ı maişetleri olan semeratın tevlidi için, arz ile semâ arasındaki muavenet ve münasebetleri ve âsâr-ı âlemin birbirine müşabehetleri ve etraf-ı âlemin birbiriyle kucaklaşmaları ve birbirinin elini tutup ihtiyaçlarını temin etmeleri ve yekdiğerinin sualine cevap verip yardımına koşmaları ve tamamıyla bir nokta-i vâhideye bakmaları ve bir Nazzâm-ı Vâhidin mührü üstünde hareket etmeleri gibi halleri hâvi olan böyle garip bir makine, sahip ve Sâniinin bir olduğunu kat’î bir şehadetle ilân etmekle, “Herbir şeyde, Sâniin vahdetine delâlet eden bir âyet ve bir alâmet vardır” mânâsında olan şu beyitle tanin-endaz oluyorlar:

وَفِى كُلِّ شَىْءٍ لَهُ اٰيَةٌ تَدُلُّ عَلٰى اَنَّهُ وَاحِدٌ

2
​

Ey arkadaş! Sâni-i Zülcelâl, Vâhid ve Vâcibü’l-Vücud olduğu gibi, bütün sıfât-ı kemâliye ile de muttasıftır. Zira âlemde ve masnuatta bulunan kemâlât tamamıyla


[NOT]Dipnot-1 İbadet ediniz.
Dipnot-2 “Herbir şeyde, Onun bir olduğuna delâlet eden bir belge (delil) vardır.” İbnü’l-Mu’tez’in bir şiirinden alınmıştır. İbn-i Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, 1:24.
[/NOT]

Nazzâm-ı Vâhid: bütün varlık âlemini yaratılış gayelerine uygun olarak en güzel şekilde düzenleyen Kendisi bir olan Allah	Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah
Sâni-i Zülcelâl: herşeyi san’atla yapan sonsuz haşmet ve yücelik sahibi Allah	Vâcibü’l-Vücud: varlığı zorunlu olan, var olmak için hiçbir sebebe ihtiyacı bulunmayan Allah
Vâhid: bir; bir olan ve bütün varlıkları bizzat Kendisi yaratıp yöneten Allah	arz: dünya
burhan: güçlü ve sarsılmaz kesin delil	burhânü’t-temânü: kâinatta iki ilâh kabul edildiği takdirde, bunların birbirlerine engel olacakları ve dolayısıyla düzenin bozulacağından hareketle tevhide dair elde edilen delil
delil: işaret, alâmet; kendisine, doğru bir bakış açısıyla bakıldığında istenilen maksada ulaştıran şey	delâlet etmek: delil olmak, işaret etmek
etraf-ı âlem: dünyanın her tarafı	hassa: özellik, nitelik
hayvânât: hayvanlar	heyet-i mecmua: genel yapı, bir şeyin bütünü
hâvi: ihtiva eden, içine alan	istiklâliyet: bağımsızlık
kat'î: kesin	kemâlât: mükemellikler, kusursuzluklar, olgunluklar
kâfi: yeterli	lâtif: ince, hoş, güzel
masnuat: san’at eseri varlıklar	medar-ı maişet: geçim kaynağı
muavenet: yardımlaşma	muttasıf: vasıflanmış, nitelendirilmiş
münasebet: bağlantı, ilişki	müstakil: bağımsız
müşabehet: benzeyiş	nazaran: –göre
nev-i beşer: insanlık türü, insanlar	nokta-i vâhide: bir nokta
sair: diğer, başka	semerât: meyveler, neticeler
semâ: gökyüzü	sual: istek
sıfât-ı kemâl: mükemmel nitelikler, özellikler	tanin-endaz: çınlayan, tınlayan
tazammun etmek: içermek, içine almak, kapsamak	tefsir: açıklama, yorum; Kur’ân-ı Kerimi mânâ bakımından açıklayan, yorumlayan kitap, eser
temin etme: sağlama	tevhid: birleme; herşeyin bir olan Allah’a ait olduğunu bilme ve inanma
tevlit: üretme, doğurma, oluşturma	ulûhiyet: ibadete ve itaat edilmeye lâyık olma, ilâhlık
vahdet: Allah’ın birliği	yekdiğer: birbiri; biri, diğerine
zarurî: zorunlu	zira: çünkü
zâtî: kendine ait, aslî, kendiliğinden	âsâr-ı âlem: âlemdeki eserler
İbn-i Abbâs: [bk. bilgiler – Abdullah İbni Abbas (r.a.)]	şehadet: şahidlik, tanıklık

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 205


Sâniin kemâlinden tecellî eden gölgeden muktebestir. Öyleyse, Sânide bulunan cemâl, kemâl, hüsün, umum kâinatta bulunan umum cemallerden, kemallerden, hüsünlerden gayr-ı mütenâhi derecelerle yüksektir. Zira ihsan, in’âm edenin servetinden doğar ve servetine delildir. İcad, icad edenin vücuduna delâlet eder. İcab, mûcibin vücuduna burhandır. Verilen hüsün, verenin hüsnüne delildir.

Ve keza, Sâni-i Zülcelâl, bütün nevakıstan pâk ve münezzehtir. Çünkü noksaniyet, maddiyatın mahiyetlerindeki istidadın kılletinden ileri gelir. Halbuki Cenâb-ı Hak, maddiyattan değildir.

Ve keza, Sâni-i Kadîm-i Ezelî, kâinatın ihtiva ettiği eşyanın cismiyet, cihetiyet, tagayyür, temekkün gibi istilzam ettikleri levazım ve evsaftan berî ve münezzehtir. Kur’ân-ı Kerim, şu iki hakikate “Allah’a misil yapmayın” mânâsına olan فَلاَ تَجْعَلُوا ِلل هِ اَنْداَدًا

1 âyetiyle işaret etmiştir.

Delil-i imkânî: Bu âyetin, Sâniin vücuduna işaret eden delillerden birisi de delil-i imkânîdir ki,

2 وَاللهُ الْغَنِىُّ وَاَنْتُمُ الْفُقَرَاۤءُ âyetiyle işaret edilmiştir.

Bu delilin hülâsası: Kâinatın ihtivâ ettiği zerrelerden herbirisinin gerek zâtında, gerek sıfâtında, gerek ahvâlinde ve gerek vücudunda gayr-ı mütenâhi imkânlar, ihtimaller, müşkilâtlar, yollar, kanunlar varken, birden bire o zerre, gayr-ı mütenâhi yollardan muayyen bir yola sülûk eder. Ve gayr-ı mahdud hallerden,


[NOT]Dipnot-1 “Sakın Allah’a eş ve ortaklar koşmayınız.” Bakara Sûresi, 2:22.
Dipnot-2 “Allah hiçbir şeye muhtaç olmayan ganîdir; siz ise muhtaçsınız.” Muhammed Sûresi, 47:38.
[/NOT]

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah
Sâni-i Kadîm-i Ezelî: varlığının başlangıcı ve sonu olmayan ve her şeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah	Sâni-i Zülcelâl: herşeyi san’atla yapan sonsuz haşmet ve yücelik sahibi Allah
ahvâl: haller, durumlar	burhan: güçlü ve sarsılmaz kesin delil
cemâl: güzellik	cihetiyet: bir yönde olma, boyutlu olma
cismiyet: maddi boyutlarıyla âlemde yer tutma	delil: işaret, alâmet; kendisine, doğru bir bakış açısıyla bakıldığında istenilen maksada ulaştıran şey
delil-i imkânî: imkân delili; sayısız ihtimaller, seçenekler arasından yaratılan varlıkların, o seçenekleri tercih eden bir yaratıcıya delâlet etmesi	delâlet etmek: delil olmak, işaret etmek
evsaf: vasıflar, nitelikler	eşya: şeyler, varlıklar
gayr-ı mahdud: sınırsız	gayr-ı mütenâhi: sınırsız, sonsuz
hakikat: asıl, gerçek	hülâsa: özet
hüsün: güzellik	icab: zorunluluk; mahlukatın zorunlu bir varlığa dayanması
icad etme: yeni bir şey var etme, ortaya çıkarma	ihsan etme: bağışlama, ikram etme
ihtiva etmek: içine almak, içermek	imkân: olabilirlik, olanak
in’âm etme: nimet verme	istidad: kabiliyet, yetenek
istilzam: gerektirme	kemâl: kusursuzluk, mükemmellik
keza: bunun gibi	kâinat: evren, bütün yaratılmışlar
kıllet: azlık	levâzım: ihtiyaçlar, gerekli şeyler
maddiyat: maddi şeyler	mahiyet: asıl nitelik, temel özellik
misil: eş, benzer	muayyen: belirlenmiş
muktebes: iktibas edilmiş, alınmış	mûcib: var veya yok eden zorunlu varlık
münezzeh: her türlü çirkinlik ve noksanlıktan arınmış	müşkilât: zorluklar, güçlükler
nevakıs: noksanlar, eksikler	noksaniyet: noksanlık
servet: zenginlik	sülûk etmek: yönelmek, yola girmek
sıfât: özellik, nitelik	tagayyür: başkalaşma, değişme
tecellî etme: belirme, görünme, yansıma	temekkün: mekân tutma, yer kaplama
umum: genel, bütün	vücud: varlık, var oluş
zerre: atom, maddenin en küçük parçası	zira: çünkü
zât: bir şeyin kendisi

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 206


bir vaziyete girer. Ve gayr-ı mâdud sıfatlardan bir sıfatla vasıflanır. Ve doğru bir kanun üzerine mukadder bir maksada harekete başlar. Ve vazife olarak uhdesine verilen herhangi bir hikmet ve bir maslahatı derhal intaç eder ki, o hikmet ve o maslahatın husule gelmesi, ancak o zerrenin o çeşit hareketiyle olabilir. Acaba o kadar yollar ve ihtimaller arasında o zerrenin macerası, lisan-ı haliyle, Sâniin kast ve hikmetine delâlet etmez mi?

İşte herbir zerre, müstakillen, kendi başıyla Sâniin vücuduna delâlet ettiği gibi, küçük-büyük herhangi bir teşekküle girerse veya hangi bir mürekkebe cüz olursa, girdiği ve cüz olduğu o makamlarda kazandığı nisbete göre Sâniine olan delâletini muhafaza eder.

Bu âyetin mâkabliyle cihet-i irtibatına gelince:

Vakta ki Kur’ân-ı Kerim, birincisi müttakî mü’minler, ikincisi inatlı kâfirler, üçüncüsü ikiyüzlü münafıklar olmak üzere insanları üç kısma ayırdı ve aralarında taksimat ve teşkilât yaptı ve herbir kısmın sıfatını ve âkıbetini beyan etti. Sonra يَاۤ اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا

1 âyetiyle her üç kısma tevcih-i hitap ederek onları ibadete emir ve dâvet etti. Demek, bu âyetin evvelki âyetlere terettübü ve onları takip etmesi, hâne ve binanın, mühendisin krokisine; amelin ilme; kazanın kadere terettübü ve birbirini takip etmeleri gibidir. Evet, evvelki âyetlerde yapılan teşkilât ve taksimat, kroki ve plândan sonra bu âyette ibadet binasının yapılmasına emredilmiştir ve o âyetlerde verilen bilgi ve malûmattan sonra, bu âyette, amel ve ibadete emredilmiştir. Ve onlarda yazılan sıfat ve istihkaklara göre, burada, emir ve nehiylerle hükümler verilmiştir. Ve keza, evvelki âyetlerde insanların taksimatı, ahvâl ve sıfâtı zikredildikten sonra, makamın iktizasıyla, bu âyet onları takip etmiştir.

Vakta ki Kur’ân-ı Kerim, insanların her üç fırkasından bahsetti ve herbir fırkanın


[NOT]Dipnot-1 “Ey insanlar, ibadet ediniz.” Bakara Sûresi, 2:21.
[/NOT]

Sâni: herşeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah	ahvâl: haller, durumlar
akıbet: netice, son	beyan etmek: açıklamak
cihet-i irtibat: alâka, bağlantı yönü	cüz: kısım, parça
delâlet: delil olma, gösterme	fırka: grup, topluluk
gayr-ı mâdud: sayısız	hikmet: fayda, gaye; Allah’ın her şeyi belirli gayelere yönelik olarak, mânâlı, faydalı ve tam yerli yerinde yaratma sıfatı
husule gelmek: meydana gelmek	iktiza: gerektirme, bir şeyin gereği
intaç etmek: sonuç vermek	istihkak: lâyık olma, hak etme
kader: Allah’ın meydana gelecek hadiseleri olmadan önce bilmesi, takdir etmesi, plânlaması	kaza: olacağı Allah tarafından bilinen ve takdir olunan şeylerin zamanı gelince yaratılması
keza: bunun gibi	kroki: bir konu veya nesnenin başlıca özelliklerini yansıtacak biçimde hazırlanmış taslağı
lisan-ı hal: hal dili	maksad: gaye, amaç
malumât: bilgiler	maslahat: fayda
muhafaza etmek: korumak	mukadder: takdir olunmuş, belirlenmiş
mâkabli: geçmişi, öncesi	münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse
mürekkeb: birden fazla unsurdan oluşmuş; birleşik	müstakil: bağımsız, başlı başına
müttaki: takva ehli; Allah’tan korkan ve Onun emir ve yasaklarına titizlikle uyan	nehiy: yasaklama
nisbet: bağ	sıfat: özellik, vasıf
sıfât: nitelikler, özellikler	taksimat: kısımlara ayırma
terettüb: gerekli olma, bir şeyin gereği olarak ortaya çıkma, sonuç verme	tevcih-i hitap: sözü birine yöneltme, birine hitap etme
teşekkül: oluşma, oluşum	teşkilât: bir şeyi kısımlardan oluşturmak
uhde: üzerine alma, yükümlülük	vakta: ne vakit
vücud: Allah’ın varlığı	zerre: atom, maddenin en küçük parçası

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 207


sıfatını ve âkıbetini söyledi; sâmiin arzusu ve makamın iktizası üzerine, Kur’ân-ı Kerim gaybdan hitaba intikal ederek onlara karşı şu hitapta bulundu. Evet, bazı adamlar hakkında gaibane konuşanların bilâhare konuşmalarını hitaba çevirmelerinde şöylece bir nükte-i umumiye vardır:

Meselâ, bir şahsın iyiliğinden veya fenalığından bahsedilirken, gerek konuşanda, gerek dinleyende, ya tahsin veya tel’in için bir meyil uyanır. Sonra git gide o meyil öyle kesb-i şiddet eder ki, sahibini o şahısla görüştürüp şifahen konuşmaya kuvvetli bir arzu uyandırır. Burada sâmilerin o meyillerini tatmin etmekle makamın iktizası üzerine Kur’ân-ı Kerim, onları sâmilerin huzuruna götürüp kendilerine hitap ile tevcih-i kelâm etmiştir.

Bu âyette, gaybdan, hitaba edilen iltifat ve intikalde hususî bir nükte de vardır ki, ibadetle yapılan tekliften hasıl olan meşakkat, hitab-ı İlâhiyeden neş’et eden zevk ve lezzetle karşılanır ve insanlara ağır gelmez.

Ve keza hitap suretiyle ibadeti teklif etmek, abd ile Hâlık arasında vasıta olmadığına işarettir.

Ey arkadaş! Bu âyetin cümlelerini birbiriyle nazmeden münasebetler ise:

﴾ يَاۤ اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا

1 ﴿ cümlesinde emir ve hitap, geçen her üç fırkayı teşkil eden mü’min, kâfir ve münafıkların mâzi, hal ve istikbalde vücuda gelmiş veya gelecek bütün efradını ihtiva eden tabakalara hitaptır. Binaenaleyh اُعْبُدُوا

2 vav’ının merciinde dahil olan kâmil mü’minlere göre اُعْبُدُوا ibadete devam ve


[NOT]Dipnot-1 “Ey insanlar, ibadet ediniz.” Bakara Sûresi, 2:21.
Dipnot-2 İbadet ediniz.
[/NOT]

Hâlık: herşeyi yaratan Allah	abd: köle, kul
bilâhare: sonra, sonradan	binaenaleyh: bundan dolayı
efrad: fertler, bireyler	fenalık: kötülük, çirkinlik
fırka: grup, sınıf	gaibâne: yüzyüze olmaksızın, üçüncü şahıs olarak
gayb: üçüncü şahıs (o, onlar gibi)	hal: gr. şimdiki zaman
hasıl olmak: oluşmak, meydana gelmek	hitab: muhatap (sen, siz gibi)
hitab-ı İlâhiye: Allah’ın hitabı	hususî: özel
ihtiva etmek: içermek, içine almak	iktiza: gerektirme
iltifat: yönelme; söz içinde muhatap değiştirme	intikal: bir durumdan diğerine geçme
istikbal: gr. gelecek zaman	kesb-i şiddet: şiddet kazanma, fazlalaşma
keza: bunun gibi	kâfir: Allah’ı veya Onun kesin olarak bildirdiği şeylerden herhangi birini inkâr eden kimse
kâmil: kemâl ve fazilet sahibi	makam: durum, hal, derece
merci: makam, yer, dönüş mahalli	meyil: eğilim, istek, arzu
meşakkat: güçlük, zorluk	mâzi: gr. geçmiş zaman
münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse	münasebet: bağlantı, ilişki
mü’min: iman etmiş, Allah’tan gelen herşeye inanan	nazmetmek: dizmek, tertip etmek
neş’et etmek: doğmak, meydana gelmek	nükte: ince ve derin mânâ
nükte-i umumiye: umuma ait, herkesle ilgili ince ve derin bir nokta, mânâ	suretiyle: biçimiyle
sâmi: işiten, dinleyici	sıfât: nitelikler, özellikler
tabaka: sınıf	tahsin: övgü, güzel bulma
tatmin etmek: ikna etmek	teklif: yükleme, sorumlu tutma
tel'in: lânetleme, kötüleme, kınama	tevcih-i kelâm: sözü birine yöneltme, biriyle konuşma
teşkil etmek: meydana getirmek, oluşturmak	vav: emrin cemaate olduğunu gösterir. “ibadet ediniz”deki “-iz” gibi
vücuda gelmek: var olmak, meydana gelmek	âkıbet: son, sonuç
şifâhen: karşlıklı sözlü olarak

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 208


sebat etmeye emirdir. Orta derecedeki mü’minlere nazaran, ibadetin arttırılmasına emirdir. Kâfirlere göre, ibadetin şartı olan iman ve tevhid ile ibadetin yapılmasına emirdir. Münafıklara nazaran, ihlâsa emirdir. Binaenaleyh, اُعْبُدُوا

1 ’nun ifade ettiği ibadet kelimesi mükellefîne göre müşterek-i mânevî hükmündedir.

﴾ رَبَّكُمْ ﴿ Yani: “Sizi terbiye eden ve büyüten Odur. Ve sizin mürebbîniz Odur. Öyleyse, siz de Ona ibadet etmekle abd olunuz!”

Ey arkadaş! Vakta ki Kur’ân-ı Kerim ibadeti emretti. İbadet ise üç şeyden sonra olabilir.

Birincisi: Mâbudun mevcut olmasıdır.

İkincisi: Mâbudun vâhid olmasıdır.

Üçüncüsü: Mâbudun ibadete istihkakı bulunmasıdır.

Kur’ân-ı Kerim, o üç mukadder suale işaret etmekle beraber, şartlarının delillerini de zikrederken, Mâbudun vücuduna dair olan delilleri iki kısma ayırmıştır.

Birisi: Hariçten alınan delillerdir ki, buna “âfâkî” denilir.

İkincisi: İnsanların nefislerinden alınan burhanlardır. Buna, “enfüsî” tesmiye edilir. Enfüsî olan kısmını da, biri nefsî, diğeri usulî olmak üzere iki kısma taksim etmiştir.

Demek, Mâbudun vücuduna üç türlü delil vardır: âfakî, nefsî, usulî.

Evvelâ, en zahir ve en yakın olan nefsî delile ﴾ اَلَّذِى خَلَقَكُمْ

2 ﴿ cümlesiyle, usulî delile de ﴾ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ

3 ﴿cümlesiyle işaret etmiştir. Sonra, ibadet insanların hilkat ve yaratılışına tâlik edilmiştir.


[NOT]Dipnot-1 İbadet ediniz.
Dipnot-2 “Sizi, (O) yarattı.” Bakara Sûresi, 2:21.
Dipnot-3 “Sizden önceki insanları da.” Bakara Sûresi, 2:21.
[/NOT]

Mâbud: Kendisine kulluk edilen, Allah	abd: kul
binaenaleyh: bundan dolayı	burhan: güçlü ve sarsılmaz kesin delil
delil: işaret, alâmet; kendisine, doğru bir bakış açısıyla bakıldığında istenilen hedefe ulaştıran şey	enfüsî: nefis ve beden dairesinde olan, kişinin kendine ait
hilkat: yaratılış	ihlâs: içtenlik, samimiyet; ibadet ve davranışlarda sadece Allah’ın rızasını gözetme
istihkak: lâyık olma, hak etme	kâfir: Allah’ı veya Onun kesin olarak emrettiği şeylerden herhangi birini inkâr eden kimse
mevcut: var	mukadder: gr. lâfız olarak zikredilmediği halde gizli olarak kastedilen
mükellefîn: yükümlüler, vazifeliler	münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse
mürebbî: terbiye edici, eğitici	müşterek-i mânevî: mânevî ortak yön
nazaran: –e bakarak, oranla, nispetle	nefis: bir kimsenin kendisi, iç ve dış donanımı
nefsî: nefis ve beden dairesine ait	sebat etme: kararlılıkla devam etme, sabit olma
taksim etmek: bölmek, ayırmak	talik etmek: bağlamak, asmak
terbiye etme: belli bir amaca erişecek şekilde besleyip büyütme, yetiştirme	tesmiye etmek: isimlendirmek
tevhid: birleme; herşeyin bir olan Allah’a ait olduğunu bilme ve inanma	usulî: asıllara, köklere ait; bir kimsenin soy ağacı itibariyle anne baba tarafından geriye doğru silsilesi, ataları, dedeleri
vakta: ne vakit	vâhid: bir
vücud: varlık, var oluş	zahir: açık, görünen; söyleyenin maksadı, düşünülmeye muhtaç olmadan anlaşılan söz
âfâkî: dış dünyaya ait

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 209


İbadetin hilkat-ı beşere terettübü iki şeyden ileri geliyor: Ya insanlar ilk yaratılışında ibadete istidatlı ve takvaya kabiliyetli olarak yaratılmışlardır. Ve o istidadı ve o kabiliyeti onlarda gören, onların ibadet ve takvâ vazifelerini göreceklerini kaviyyen ümit eder. Veyahut, insanların hilkatinden ve memur oldukları vazifeden ve teveccüh ettikleri kemalden maksat, ibadetin kemâli olan takvâdır.

﴾ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

1 ﴿ Şu cümle, her iki noktaya da tatbik edilebilir. Yani, “İstidad ve kabiliyetinizde ekilen veya vazife ve hilkatinizden kastedilen takvânın kuvveden fiile çıkarılması lâzımdır.”

Sonra, Kur’ân-ı Kerimde Mâbudun vücuduna ait âfâkî delillerin en karibine ﴾ جَعَلَ لَكُمْ اْلاَرْضَ فِراَشًا

2 ﴿ cümlesiyle işaret edilmiştir. Ve bu işaretten arzın bu şekle getirilmesiyle nev-i beşere ve sâir hayvanata kabil-i süknâ olarak hazır bulundurulması, ancak Allah’ın ca’liyle (yapmasıyla) olup tabiatın ve esbabın tesiriyle olmadığına bir remiz vardır. Çünkü tesir-i hakikînin esbaba verilmesi bir nevi şirktir.

﴾ وَالسَّمَاۤءَ بِنَاۤءً

3 ﴿ cümlesiyle, Sâniin vücuduna olan âfâkî delillerden en basit ve en yükseğine işaret edilmiştir.
Sonra, mürekkebat ve mevâlidin vücud-u Sânie veçh-i delâletlerine ﴾ وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَاۤءِ مَاۤءً

4 ﴿ ilâ âhir cümlesiyle işaret edilmiştir.

Sonra, geçen delillerin herbirisi alel’infirad, yani birer birer Sâniin vücuduna delâlet ettiği gibi, heyet-i mecmuası da Sâniin vahdetine işarettir.


[NOT]Dipnot-1 “Umulur ki, korunmuş olursunuz, takvaya ulaşırsınız.” Bakara Sûresi, 2:21.
Dipnot-2 “Yeryüzünü sizin için bir döşek yaptı.” Bakara Sûresi, 2:22.
Dipnot-3 “Gökyüzünü sizin için dam yaptı.” Bakara Sûresi, 2:22.
Dipnot-4 “Gökten size su (yağmur) indirdi.” Bakara Sûresi, 2:22.[/NOT]

Mâbud: Kendisine kulluk edilen, Allah	Sâni: her şeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah
ale’l-infirad: yalnız, tek başına	arz: dünya
ca’l: yapma	delâlet: delil olma, gösterme
esbab: sebepler	hayvânât: hayvanlar
heyet-i mecmua: toplamı, bütün fertleri	hilkat: yaratılış
hilkat-ı beşer: insanın yaratılışı	ilâ âhir: sonuna kadar devam eden
istidad: kabiliyet; ruhî yetenek	kabil-i süknâ: oturmaya elverişli, oturulabilir
kabiliyet: yetenek; alma ve öğrenme becerisi	karib: yakın
kaviyyen: güçlü, kuvvetli bir şekilde	kemâl: olgunluk, fazilet, mükemmellik
kuvve: henüz gerçekleşmemiş fakat gerçekleşme imkânında olan, potansiyel güç	mevâlid: mahsuller, topraktan yeni çıkan şeyler
mürekkebat: bileşikler, bileşik maddeler	nev-i beşer: insanlar, insanlık türü
nevi: çeşit, tür	remiz: gizli bir mânâyı ince bir işaretle gösterme
sâir: diğer, başka	tabiat: canlı cansız bütün varlıklar, maddî âlem
takvâ: Allah’tan korkup emir ve yasaklarına titizlikle uyma	terettüb: gerekme, bir şey netice olarak ortaya çıkma
tesir-i hakikî: gerçek tesir	teveccüh etmek: yönelmek
vahdet: Allah’ın birliği	vech-i delâlet: delâlet etme yönü, işaret edilen yön, mânâ
vücud: varlık, var oluş; Allah’ın varlığı	vücud-u Sâni: her şeyi san’atlı bir şekilde yaratan Allah’ın varlığı
âfâkî: dış dünyaya ait	şirk: Allah’a ortak koşma

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 210

Sonra, nimetlerin menşei ve menbaı olan âlemin nizamına işaret eden o cümlelerin suret-i tertibi ﴾ رِزْقًا لَكُمْ ﴿’ün delâletiyle beraber, Mâbudun ibadete müstehak olduğuna delâlet eder. Çünkü ibadet, şükürdür. Şükür, Mün’ime edilir; yani nimetleri veren Zâta şükretmek vaciptir.

Sonra رِزْقًا لَكُمْ

1 cümlesinden, arz ve arzdan çıkan mevalid, yani arzın semereleri insanlara hâdim oldukları gibi, insanlar da onların Saniine hâdim olmaları lâzım olduğuna bir remiz vardır.

﴾ فَلاَ تَجْعَلُوا ِللهِ اَنْدَادًا

2 ﴿ cümlesi ise, geçen cümlelerin herbirisiyle alâkadardır. Yani, Rabbinize ibadet yaptığınızda şerik yapmayınız. Zira Rabbiniz, ancak Allah’tır. Sizi, nev’inizle beraber halk eden Odur. Ve Arzı size mesken olarak hazırlayan Odur. Semâyı sizin binanıza dam olarak yaratan Odur. Ve sizin rızık maişetinizi tedarik için suları gönderen Odur. Hülâsa, bütün nimetler Onundur; öyle ise bütün şükürler ve ibadetler de ancak Onadır.

Arkadaş! Bu âyetin tazammun ettiği cümlelerin keyfiyet ve nüktelerine gelelim.

Evvelâ: Kur’ân-ı Kerimde kesretle zikredilen ﴾ يَاۤ اَيُّهَا ﴿ ile edilen hitap ve nida, üç vecihle ve üç edatla tekit edilmiştir. Birisi, ikazı ifade eden ve ikaz için kullanılan يَا harfidir. İkincisi, alâmetleri aramakla birşeyi bulmak için kullanılan اَىُّ kelimesidir ki, Türkçede “hangi” kelimesiyle tercüme edilir. Üçüncüsü, gafletten ayıltmak için kullanılan هَا harfidir. Bu tekitlerden anlaşılır ki, burada şu tarzla yapılan nida ve hitap, çok faidelere ve nüktelere işarettir. Ezcümle:



[NOT]Dipnot-1 “Sizin için rızık yaptı.” Bakara Sûresi, 2:22.
Dipnot-2 “Sakın Allah’a eş ve ortaklar koşmayınız.” Bakara Sûresi, 2:22.[/NOT]

Mâbud: Kendisine kulluk edilen, Allah	Mün’im: nimet verici; gerçek nimet verici olan ve yarattıklarını sonsuz bir şekilde nimetlendiren Allah
Rab: herbir varlığa yaratılış gayelerine ulaşmaları için muhtaç olduğu şeyleri veren, onları terbiye edip idaresi ve egemenliği altında bulunduran Allah	Sâni: her şeyi san’atlı ve mükemmel bir şekilde yaratan Allah
alâkadar: alâkalı, ilgili	alâmet: işaret, belirti, iz
arz: dünya	delâlet: delil olma, gösterme
edat: tek başına bir anlam ifade etmeyen, kullanıldığı kelimelerle sebep, sonuç, vasıta benzerlik vb. bakımlardan ilişkisi olan kelime (dahi, gibi, için vs.)	evvelâ: ilk önce, birinci olarak
ezcümle: örneğin, meselâ	gaflet: âhirete, Allah’ın emir ve yasaklarına duyarsız davranma hâli, umursamazlık
halk etmek: yaratmak	hitap: konuşma, sesleniş
hâdim: hizmetçi	hülâsa: özetle, kısaca
kesret: çokluk	keyfiyet: durum, nitelik, özellik
maişet: geçim, yaşayış	menba: kaynak
menşe: esas, kaynak, kök	mesken: ev, yer
mevâlid: topraktan çıkan ürünler, mahsuller	müstehak: lâyık
nev’: tür	nida: çağrı, sesleniş
nizam: düzen, kanun	nükte: ince ve derin mânâ
remiz: gizli bir mânâyı ince bir işaretle gösterme	semere: meyve
semâ: gökyüzü	suret-i tertib: tertip, diziliş şekli, biçimi
tazammun etmek: içermek, içine almak	tekit etmek: pekiştirmek, sağlamlaştırmak
vacip: zorunlu, farz	vecih: tarz, şekil
zira: çünkü	şerik: ortak
اَىُّ: hangi	هَا: tenbih
يَا: ey

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 211


Birincisi: İnsanlara ibadetlerin teklifinden hâsıl olan meşakkatin, hitab-ı İlâhiye mazhariyetten neş’et eden zevk ve lezzetle tahfif edilmesidir.

İkincisi: İnsanın gaibane olan aşağı mertebesinden, huzurun yüksek makamına çıkması ancak ibadet vasıtasıyla olduğuna işarettir.

Üçüncüsü: Muhatabın üç cihetten ibadete mükellef olduğuna işarettir. Kalbiyle teslim ve inkıyada, aklıyla iman ve tevhide, kalıbıyla amel ve ibadete mükelleftir.

Dördüncüsü: Muhatabın mü’min, kâfir, münafık olmak üzere üç kısma ayrılmış olduğuna işarettir.

Beşincisi: İnsanların yüksek, orta, avam tabakalarına hitaben şâmil olduğuna işarettir.

Altıncısı: İnsanlar arasında yapılan nidâ ve hitaplarda âdet edinmiş olan şeylere işarettir ki, insan, evvelâ gördüğü adamı çağırır ve durdurur, sonra kim olduğunu anlamak için alâmetlerine dikkat eder, sonra maksadını anlatır.

Hülâsa: Mezkûr hitap, geçen üç cihetten tekit edilmiş şu nüktelere işarettir.

يَا ile nida edilen insanlar gafil, gaip, hazır, cahil, meşgul, dost, düşman gibi çok muhtelif tabakalara şâmildir. Bu muhtelif tabakalara göre يَا ’nın ifadesi değişir.

Meselâ, gafile karşı tenbihi ifade eder; gaibe ihzarı, cahile târifi, dosta teşviki, düşmana tevbih ve takri’i gibi her tabakaya münasip bir ifadesi vardır.
Sonra, makam-ı kurbu iktiza ettiği halde, uzaklara mahsus olan يَا edatının kullanılması birkaç nükteye işarettir.

1. Teklif edilen emanet ve ibadetin pek büyük bir yük olduğuna,2. Derece-i ubudiyetin mertebe-i ulûhiyetten pek uzak olduğuna,

amel: davranış, iş	avâm: halk tabakası, sıradan insanlar
cihet: yön, taraf	derece-i ubudiyet: kulluk derecesi
edat: fiil ve isimlerin dışında kalan, kendi başına bir mânâsı olmadığı halde isim ve fiillerle birlikte mânâ kazanan kelimeler	evvelâ: ilk önce, birinci olarak
gafil: duyarsız, sorumsuz, âhiretten ve Allah’ın emir ve yasaklarından habersiz davranan kimse	gaibâne: görünmeyen; üçüncü şahıs olarak (o, onlar gibi)
gaip: gr. üçüncü tekil ve çoğul şahıslar; önünde, huzurunda olmayan veya huzurunda olduğunu hissetmeyen	hazır: gr. birinci tekil ve çoğul şahıslar; huzurda bulunan, kendini huzurda hisseden
hitaben: hitap ederek	hitap: konuşma, sesleniş
hitâb-ı İlâhiye: ilâhî hitap, sesleniş	huzur: sürekli olarak Allah’ın huzurunda bulunduğunun bilinci içinde olma
hâsıl: oluşma, meydana gelme	hülâsa: özetle
ihzar: huzura getirme	iktiza etme: gerektirme
inkıyad: boyun eğme, itaat etme	kalıb: vücut, beden
kâfir: Allah’ı veya Allah’ın bildirdiği kesin şeylerden birini inkâr eden kimse	makam-ı kurb: makamın yakınlığı, yakın olma
mazhariyet: erişme, nail olma	mertebe-i ulûhiyet: ilâhlık mertebesi
mezkûr: anılan, sözü geçen	meşakkat: güçlük, zorluk
muhatap: hitap edilen	muhtelif: farklı, çeşit çeşit
mükellef: yükümlü, sorumlu	münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse
münasip: uygun	mü’min: iman eden, Allah’a ve Onun gönderdiği şeylere inanan kimse
neş’et etmek: kaynaklanmak	nida: çağrı, sesleniş
nükte: ince ve derin mânâ	tahfif edilme: hafifletilme
takri’: azarlama	tekit etmek: pekiştirme, vurgulama
teklif: yükleme, sorumlu tutma	tenbih: ikaz, uyarı
tevbih: azarlama, kınama	tevhid: birleme; herşeyin bir olan Allah’a ait olduğunu bilme ve inanma
şamil: içine alan, kapsamlı	يَا: (bk. ḥ-r-f

 

[Huseyni]

Cevap: İbadet ve Tevhid Bahsi - Sayfa: 212


3. Mükelleflerin, zaman ve mekânca hitabın vakit ve mahallinden ırak bulunduğuna,
4. İnsanların derece-i gafletlerine işarettir.

Muzafun ileyhsiz zikredildiğinden, umumî bir tevessümü ifade eden اَىُّ kelimesi, hitabın umum kâinata şâmil olup, yalnız farz-ı kifaye suretiyle haml-i emanete ve ibadete insanların tahsis edilmiş olduklarına işarettir. Öyle ise ibadette insanların kusurları umum kâinata tecavüzdür.

Sonra, اَىُّ kelimesinde bir icmal ve bir ipham vardır; çünkü izafesiz zikredilmiştir. Onun o ipham ve icmâli, نَاسْ

1 kelimesiyle izale ve tafsil edildiğinden, aralarında bir icmal ve tafsil cezaleti meydana gelmiştir.

هَا: اَىُّ ’nün muzafun ileyhine ıvaz olmakla beraber, يَا edatiyle çağrılanları tenbih içindir.

﴾ نَاسْ ﴿ aslında nisyandan alınmış bir ism-i fâildir; vasfiyet-i asliyesi mülâhazasıyla insanlara bir itâba işarettir. Yani, “Ey insanlar! Niçin misak-ı ezelîyi unuttunuz?”

Fakat bir cihetten de insanlara bir mâzeret yolunu gösteriyor. Yani, “Sizin o misâkı terk etmeniz, amden değil; belki sehiv ve nisyandan ileri gelmiştir.”

﴾ اُعْبُدُوا

2 ﴿ nidaya cevaptır. Mü’min, kâfir, münafık olan geçen tabakalar


[NOT]Dipnot-1 İnsanlar.
Dipnot-2 İbadet ediniz.
[/NOT]

cezâlet: güçlü ve düzgün ifade, güçlü ve güzel anlatım	cihet: yön, taraf
derece-i gaflet: gaflet derecesi	edat: fiil ve isimlerin dışında kalan, kendi başına bir mânâsı olmadığı halde isim ve fiillerle birlikte mânâ kazanan kelimeler
farz-ı kifâye: dinen mutlaka yerine getirilmesi gereken ancak bir kısım Müslümanın yapması ile diğerlerinin üzerinden düşen vazife, cenaze namazı kılmak gibi	haml-i emanet: emaneti yüklenme
hitap: konuşma, sesleniş	icmal: özetleme, kısaltma
ipham: belirsizlik, kapalılık	ism-i fâil: gr. bir iş, oluş veya durumu yüklenen şahsı bildiren kelimedir, meselâ; kâtip
itâb: azarlama, kınama	izafe: tamlama, iki şey arasındaki bağlılık, bağlama
izale: giderme, ortadan kaldırma	kâfir: Allah’ı veya Allah’ın bildirdiği kesin şeylerden birini inkâr eden kimse
kâinat: evren, yaratılmış her şey	mahal: yer
misak-ı ezelî: ezelî sözleşme	misâk: sözleşme
muzaafun ileyh: isim tamlamasında tamlayan kelime; sonu daima esre okunur	mâzeret: özür
mükellef: yükümlü, sorumlu	mülâhaza: düşünme, akla getirme
münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse	mü’min: iman eden, Allah’a ve Onun bildirdiği şeylere inanan kimse
nida: sesleniş	nisyan: unutmak, unutkanlık
sehiv: yanılma	tafsil: detaylı açıklama
tahsis etmek: üstün tutup seçmek, tercih etmek, ait kılmak, mahsus kılmak	tecavüz: haddi aşma, ileri gitme
tenbih: ikaz, uyarı	tevessüm: bir işaret, belirti ortaya çıkma, görünme, bir şeyi işaretlerinden hareketle bilme, iyice anlama
umum: genel, bütün	vasfiyet-i asliye: asıl vasıf, temel özellik
âmden: kasten, bilerek	ırak: uzak
ıvaz: bedel	şâmil: içine alan, kapsamlı
اَىُّ: hangi	هَا: tenbih
يَا: ey

​