Bakara Sûresi - Hidayet Nimeti

[Huseyni]

﴿ اُولٰۤئِكَ عَلٰى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ

1 ﴾
​

Bu cümledeki nüktelere işaret eden me’hazlar şunlardır:

1. Evvelki cümle ile bu cümlenin nazmı.
2. اُولٰۤئِكَ

2 ile işaret-i hissiye.
3. اُولٰۤئِكَ ’deki uzaklık.
4. عَلٰى

3 ’daki ulviyet.
5. هُدًى

4 ’deki tenkir.
6. مِنْ

5
7. رَبِّهِمْ

6 ’deki terbiyeden ibaret yedi me’hazdır.

BİRİNCİSİ: Bu cümleyi mâkabliyle bağlayan münasebetlerdir.

Birinci münasebet: Bu cümle mâkablinden neş’et eden üç suale cevaptır.

Birincisi: Hidayetten neş’et eden o güzel vasıfları lâbis olarak hidayet tahtı üstünde oturan o şahısları görmek isteyen sâile cevaptır.

İkincisi: “O adamların hidayete istihkak ve ihtisasları nedendir?” diye sual eden sâmie cevaptır. Yani illet, sebep, اُولٰۤئِكَ ile işaret edilen vasıflardır.

S - Sâbıkan mezkûr vasıfların tafsilen zikirlerini اُولٰۤئِكَ kelimesindeki icmalden daha vâzıh bir surette sebebi gösteriyor.

C - İcmal, bazan tafsilden daha vâzıh olur. Bilhassa matlup, birkaç şeyden mürekkep olduğu zaman, sâmiin gabaveti veya nisyanı dolayısıyla, o mürekkebin eczasını mezc etmekle sebebi çıkarmak müşkül olur.


[NOT]Dipnot-1 “İşte onlar, Rablerinden gelen bir hidayet üzeredirler.” Bakara Sûresi, 2:5.
Dipnot-2 İşte onlar… (bk. n-ḥ-v: İsm-i işaret)
Dipnot-3 …üzere, …üzerinde (bk. ḥ-r-f: Cerf harfleri)
Dipnot-4 Bir hidâyet.
Dipnot-5 …den (bk. ḥ-r-f: Cer harfleri)
Dipnot-6 Rableri.
[/NOT]

ecza: parçalar, kısımlar, bölümler	gabavet: anlayıştaki kıtlık, zayıflık
hidayet: doğru ve hak olan yol, İslâmiyet	icmal: özet, öz
ihtisas: mahsus kılınma, özel olma	illet: asıl sebep, maksat
istihkak: lâyık olma, hak etme	işaret-i hissiye: somut işaret; hislere, duygulara hitap eden işaret
lâbis olma: giyme, takınma	matlup: istenen
mezc etme: birbirine katıp, kaynaştırma	mezkûr: zikredilen, bahsedilen
me’haz: kaynak	mâkabli: öncesi
mürekkep: birden fazla unsurdan oluşmuş; birleşik	müşkül: zor, güç
nazm: dizme, tertip edip düzenleme; Kur'ân-ı Kerîmin Allah Teâlâ tarafından dizilen mübârek sözleri, ifadeleri	neş’et etme: doğma, ortaya çıkma
nisyan: unutkanlık	nükte: ince ve derin mânâ
sâbıkan: geçen, geçmiş	sâil: soran
sâmi: işiten, dinleyen	tafsil: ayrıntı, detay
taht: makam	tenkir/tenvin-i tenkir: gr. nekre tenvini; kelime sonlarına gelerek o kelimeye kapalılık ve belirsizlik mânâsı veren iki üstün (en), iki esre (in) ve iki ötre (ün) işareti
ulviyet: yükseklik, yücelik	vâzıh: açık, âşikâr

 

[Huseyni]

Cevap: Bakara Sûresi - Hidayet Nimeti - Sayfa: 93


Üçüncüsü: “Hidayetin neticesi, semeresi ve hidayetteki lezzet ve nimet nedir?” diye sual eden sâile cevaptır. Yani, hidayette saadet-i dâreyn vardır. Hidayetin neticesi, nefs-i hidayettir. Hidayetin semeresi, ayn-ı hidayettir. Zira, hidayet haddizatında büyük bir nimettir ve vicdanî bir lezzettir ve ruhun cennetidir. Nasıl ki dalâlet ruhun cehennemidir; öyle de وَبِا ْلاٰخِرَةِ 1 âhiretin felâh ve saadetini intaç eder.

İKİNCİ ME’HAZ: اُولٰۤئِكَ

2 ile yapılan işaret-i hissiye, birşeyin müteaddit sıfatlarını zikretmek, o şeyin zihinlerde tecessüm etmesine ve akılda hazır ve hayalde mahsus olmasına sebep olduğuna işarettir. Maahâzâ, sâbıkan zikirlerinden bir mâhudiyet çıkar. Bu mâhudiyet-i zikriye mâhudiyet-i hariciyelerine kapı açar. Haricî olan mâhudiyetlerinden, mümtaz ve müstesna insanlar oldukları tebarüz eder ki, nev-i beşer içinde gözünü açıp bakanların gözlerine en evvel onların parıltıları çarpar.

ÜÇÜNCÜ ME’HAZ: Uzaklığı ifade eden اُولٰۤئِكَ onların filcümle yakın oldukları halde uzak gösterilmeleri, ulüvv-ü mertebelerine mecazî bir işaret olduğuna işarettir. Çünkü, uzakta bulunanlara bakıldığı zaman, boyca en uzunları görünür. Maahâzâ, zamanî ve mekânî olan bu’d, hakikî kastedilirse, belâgate daha uygun olur. Çünkü bütün asırlar Asr-ı Saadet gibi, bu âyeti zikrediyorlar.Öyleyse, اُولٰۤئِكَ ile yapılan işaret, safların evvellerine işarettir. Ve bu itibarla bu’d, hakikî olur, mecazî değildir. Binaenaleyh, onların hakikaten zaman ve mekânca uzak oldukları halde işaret-i hissiye ile gösterilmeleri, azametlerine ve ulüvv-ü mertebelerine işarettir.

DÖRDÜNCÜ ME’HAZ: Ulviyeti ifade eden عَلٰى kelimesidir.


[NOT]Dipnot-1 Ve âhirete…
Dipnot-2 İşte onlar (bk. n-ḥ-v: ism-i işaret)
[/NOT]

Asr-ı Saadet: Peygamberimizin (a.s.m.) yaşadığı dönem, mutluluk asrı	ayn-ı hidayet: hidayetin tâ kendisi; hak ve doğru yola erişmenin kendisi
azamet: büyüklük, yücelik	belâgat: sözün düzgün, kusursuz, hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi
bu’d: yer ve zaman olarak uzaklık, mesafe	dalâlet: hak ve doğru yoldan sapkınlık
felâh: kurtuluş	filcümle: kısmen
haddizatında: gerçekte, zâten, aslında	hakikî: gerçek
haricî: dışa ait, dış	hidayet: doğru ve hak olan yol, İslâmiyet
intaç etme: netice verme	işaret-i hissiye: somut işaret; hislere, duygulara hitap eden işaret
maahâza: bununla beraber, böyle olmakla birlikte	mecazî: mecazla ilgili; mecaz
mekânî: yer ve mevki ile ilgili	me’haz: kaynak
mâhudiyet: bilinmiş olma; bilinip tanınacak hâl, nitelik	mâhudiyet-i hariciye: dış dünyaya ait bilinme; başkalarının fark edip idrak ettiği bilinip tanınma niteliği
mâhudiyet-i zikriye: zikredilen belirlilik; sözle ifade edilmiş olan bilinip tanınma niteliği	mümtaz: seçkin, üstün
müstesna: seçkin	müteaddit: çeşitli, bir çok
nefs-i hidayet: hidayetin kendisi; doğru ve hak yola erişmenin kendisi	nev-i beşer: insan, insanlık
saadet: mutluluk	saadet-i dareyn: dünya ve âhiret mutluluğu
saf: sıra	semere: meyve, netice
sâbıkan: geçen, geçmiş	sâil: soran
tebarüz etmek: ortaya çıkmak, belirmek	tecessüm: cisimleşme, şekillenme
ulviyet: yükseklik, yücelik	ulüvv-ü mertebe: derecesinin yüksekliği
vicdanî: kalbe ait hislerin aynası olan vicdana ait, vicdanla ilgili	zamanî: zamanla ilgili, zamana ait
âhiret: öteki dünya, öldükten sonraki ebedî hayat	عَلٰى: (bk. ḥ-r-f

 

[Huseyni]

Cevap: Bakara Sûresi - Hidayet Nimeti - Sayfa: 94


Arkadaş! Eşya ve şeyler arasında öyle münasebetler vardır ki, onları âyine gibi yapıyor. Herbirisi, ötekisini gösteriyor. Birisine bakıldığı zaman, ötekisi görünür. Meselâ bir parça cam büyük bir sahrayı gösterdiği gibi, bazan olur ki, bir kelime, uzun ve hayalî bir macerayı sana gösterir. Bir kelime, pek acip bir vukuatı senin gözünün önüne getirir, temessül ettirir. Yahut bir kelâm, zihnini alır; misalî âlem-i misallere kadar götürür, gezdirir.

Meselâ, بَارَزَ

1 kelimesi muharebe meydanını, ثَمَرَةَ

2 kelimesi büyük bir meyve bahçesini insanın fikrine getirir. Buna binaen, buradaki عَلٰى kelimesi, temsilî bir üslûba pencere açar, gösterir kastıyla zikredilmiştir. Şöyle ki: Sanki hidayet-i İlâhî, bir burak olup mü’minlere gönderilmiştir. Mü’minler tarik-i müstakimde ona binerek arş-ı kemalâta yürürler.

BEŞİNCİ ME’HAZ: هُدًى

3 ’deki tenkirdir. Bir nekre, marife olarak mükerreren zikredilirse, o mârife, o nekrenin aynı olur. Fakat o nekre, nekre olarak zikredildiği takdirde, alelekser birbirinin aynı olamaz. Bu kaideye göre, nekre olarak tekerrür eden هُدًى evvelki هُدًى ’nin aynı değildir. Ancak, evvelki هُدًى masdardır; ikincisi hâsıl-ı bilmasdardır ve birincisinin semeresi hükmünde mahsus ve sâbit bir sıfattır.

ALTINCI ME’HAZ: Hidayetin Allah’tan olduğunu ifade eden مِنْ kelimesinden burada bir cebir hissedilmekteyse de, hakikatte cebir değildir. Çünkü, onların cüz-i ihtiyarlarıyla hâsıl-ı bilmasdar olan hidayete yorumları üzerine, Cenâb‑ı Hak,



[NOT]Dipnot-1 Silâhlı mücadele yaptı, savaştı.
Dipnot-2 Bir meyve.
Dipnot-3 Bir hidâyet.
[/NOT]

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	alelekser: çoğunlukla
arş-ı kemâlât: mükemmelliklerin, faziletlerin arşı, zirvesi	burak: binek
cebir hissedilme: Cebriye mezhebinin yorumununun görülmesi	cüz-i ihtiyar: Allah tarafından insana verilen çok az irade serbestliği
hakikatte: gerçekte	hidayet: doğru ve hak yola eriştirme; İslâmiyet
hidayet-i İlâhî: Allah’ın hak ve doğru yolu göstermesi, sevketmesi	hâsıl-ı bilmasdar: mastarın sonucu, somut ürünü; meselâ, “katl=öldürmek” masdardır, “mevt=ölüm” hâsılı bilmasdardır
kelâm: söz, ifade	mahsus: özel
marife: gr. başına, belirlilik işareti olan “el” takısını almış isim	masdar: gr. şahıs ve zaman göstermeyen, ancak olumlu veya olumsuz bir fiil ve oluşa delâlet eden kelimedir ve bütün iş türevler kendinden doğar; kaynak kelime
me’haz: kaynak	misalî: görüntüye dayalı
muharebe: savaş, harp	mükerreren: tekrar tekrar
nekre: gr. başına belirlilik işareti olan “el” takısını almamış, belirsiz isim	sahra: çöl, geniş alan
semere: netice, sonuç	sâbit: değişmez, yerleşik
tarik-i müstakim: istikametli, dosdoğru yol	tekerrür etme: tekrarlanma
temessül ettirme: yansıtarak gösterme	temsilî: analojik, kıyaslamalı benzetme şeklinde
tenkir: gr. belirsiz kılma; bir kelimeyi nekre yapıp mânâyı kapalı, belirsiz yapma	vukuat: olaylar
âlem-i misal: görüntü âlemi; bütün varlıkların ve olayların görüntülerinin yansıdığı madde ötesi âlem	عَلٰى: (bk. ḥ-r-f
مِنْ: (bk. ḥ-r-f

 

[Huseyni]

Cevap: Bakara Sûresi - Hidayet Nimeti - Sayfa: 95


o sıfat-ı sâbite olan hidayeti halk ve ihsan etmiştir. Demek ihtida, yani hidayete doğru yürümek, onların kesb ve ihtiyarları dahilindedir; fakat sıfat-ı sâbite olan hidayet, Allah’tandır.

YEDİNCİ ME’HAZ: Terbiyeyi ifade eden رَبِّ kelimesidir. Bu kelimenin burada ihtiyar edilmesi; onların rızık ile terbiyeleri, rububiyetin şe’ninden olduğu gibi, hidayetle de tagaddîleri rububiyetin şe’ninden olduğuna işarettir.

﴾

1 ﴿ وَاُولٰۤئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ Bu cümledeki nüktelerin me’hazları:
1.و ile atıf.
2. اُولٰۤئِكَ

2’nin tekrarı.3. Zamirü’l-fasl olan هُمْ4. اَلْ edatı.5. Felâh yollarının adem-i zikriyle مُفْلِحُونَ

3 ’nin âmm ve mutlak bırakılması gibi beş me’hazdan ibarettir.
Birincisi: و ile yapılan atıf, her iki cümle arasında bulunan münasebete binaen yapılmıştır. Zira birinci اُولٰۤئِكَ saadet-i âcile عَاجِلَهُ

4 olan hidayet semeresine işarettir. İkinci اُولٰۤئِكَ hidayetin semere-i âcilesine اٰجِلَهُ

5 işarettir.


[NOT]Dipnot-1 “Dünya ve âhirette saâdet ve kurtuluşa erenler de onlardır.” Bakara Sûresi, 2:5.
Dipnot-2 İşte onlar (bk. n-ḥ-v: ism-i işaret).
Dipnot-3 Kurtuluşa erenler.
Dipnot-4 Aceleyle, derhal gerçekleşen.
Dipnot-5 Ertelenerek sonradan gerçekleşen.
[/NOT]

Zamirü’l-fasl: gr. munfasıl zamir; ayrık zamir; cümle içinde başka bir kelimeye bitişmeksizin kendi başına ayrı olarak gelen zamir	adem-i zikr: zikredilmeme, söz edilmeme
atıf: (Ar. gr.) kendinden öncesiyle sonraki kelime veya cümle grubu arasındaki irtibatı sağlayan edat; “vav” harfi gibi	felâh: kurtuluş, selâmet
halk: yaratma	hidayet: doğru ve hak yola eriştirme; İslâmiyet
ihsan: bağış, ikram, lütuf	ihtida: doğru ve hak yolda gitme
ihtiyar: irade, seçim, tercih	kesb: kazanma
me’haz: kaynak	mutlak: kayıtsız, sınırsız; teklik, çokluk veya nitelik gibi şeylere bakılmaksızın kullanıldığı mânâya delâlet eden lâfız; kitap kelimesi gibi
nükte: ince ve derin mânâ, sır	rububiyet-i İlâhiye/rububiyet: Allah’ın herbir varlığa yaratılış gayelerine ulaşmaları için muhtaç olduğu şeyleri vermesi, onları terbiye edip idaresi ve egemenliği altında bulundurması
rızık: Allah’ın ihsan ettiği nimetler, yiyecekler	saadet-i âcile: peşin mutluluk, dünya mutluluğu
semere: meyve, netice	sıfat-ı sâbite: sabit sıfat, nitelik; burada Cenâb-ı Hakkın zatında sabit olan hidayet etme sıfatı kastediliyor
tagaddî: gıdalanma, beslenme	âmm: genel; aynı cinsten bir çok fertlere birden delâlet eden lâfız; cemaat, kavm lâfızları gibi
şe’n: özellik, nitelik	اَلْ: (bk. ḥ-r-f
و: (bk. ḥ-r-f

 

[Huseyni]

Cevap: Bakara Sûresi - Hidayet Nimeti - Sayfa: 96


Evet, herbir اُولٰۤئِكَ

1 mâkabline bir fezleke, bir icmaldir. Fakat erkân-ı İslâmiye me’haz tutulmakla, birinci اُولٰۤئِكَ ’nin birinci وَالَّذِينَ

2 ’ye raptı; ikincisinin de ümmî mü’minlere tahsisi ve keza erkân-ı imaniye ile yakîn me’haz tutulmakla ikinci اُولٰۤئِكَ ’nin ikinci وَالَّذِينَ ’ye raptı ve ikisinin de ehl-i kitap mü’minlere ircaı daha evlâdır.
İkincisi: اُولٰۤئِكَ ’nin tekrarı, her iki saadetin gerek hidayete, gerek onların medih ve senâlarına müstakil ve ayrı ayrı gayeler ve sebepler olduklarına işarettir. Fakat ikinci اُولٰۤئِكَ ’nin hükmüyle beraber, birinci اُولٰۤئِكَ ’ye işareti daha evlâdır.
Üçüncüsü: Zamîrü’l-fasl olan هُمْ

3 ehl-i kitaptan olup Hazret-i Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâma iman etmeyenlere bir târiz olmak üzere bu cümle ile yapılan hasrı te’kit etmekle beraber, güzel bir nükteyi tazammun etmiştir. Şöyle ki:Müpteda ile haber arasında bulunan هُمْ zamiri, müptedayı, çok haberlere müpteda yapar. Ve bu gibi haberlerin tayinini de hayale havale eder. Yani haberlerin mahdut ve muayyen olmadığını hayale arz etmekle, hayali, münasip haberleri taharrî etmeye teşvik eder.Nasıl ki Zeyd’i ele almakla “Zeyd âlimdir, Zeyd fâzıldır, Zeyd güzeldir” gibi Zeyd’in sıfatlarından çok hükümleri dizebilirsin. Kezalik اُولٰۤئِكَ ’den sonra gelen هُمْ

4


[NOT]Dipnot-1 İşte onlar (bk. n-ḥ-v: ism-i işaret)
Dipnot-2 Ve onlar öyle kimseler ki… (bk. n-ḥ-v: İsm-i mevsûl) E
Dipnot-3 Onlar (bk. n-ḥ-v: zamir)
Dipnot-4 Onlar (bk. n-ḥ-v: zamir).
[/NOT]

Aleyhissalâtü Vesselâm: Allah’ın salât ve selâmı onun üzerine olsun	Zamirü’l-fasl: gr. munfasıl zamir; ayrık zamir; cümle içinde başka bir kelimeye bitişmeksizin kendi başına ayrı olarak gelen zamir
ehl-i kitap: Allah’ın gönderdiği kitaplara inanan Hıristiyan ve Yahudiler	erkân-ı imaniye: İmanın rükünleri, esasları
erkân-ı İslâmiye: İslâmın rükünleri, esasları	evlâ: daha uygun, iyi
fezleke: konunun özeti	fâzıl: faziletli
haber: gr. genellikle isim cümlesinin sonunda yer alan nekre (belirsiz) isim, yüklem	hasr: sınırlandırma, ait kılma; bir hükmün yalnızca bir şeye, veya bir şahsa verilmesi
hidayet: doğru ve hak yola eriştirme; İslâmiyet	icmal: öz, özet
irca: döndürme, yöneltme	keza: böylece, bunun gibi
kezalik: böylece, bunun gibi	mahdut: sınırlı
me’haz: kaynak	muayyen: belirli
mâkabli: öncesi	müpteda: gr. genellikle isim cümlesinin başında yer alan marife (belirli) isim, özne
müstakil: bağımsız	nükte: ince ve derin mânâ
rapt: bağlanma	saadet: mutluluk
senâ: övgü	taharrî: araştırma
tahsis: hâs kılma, özelleştirme; genel bir mânâ ve hüküm ifade eden bir sözü, belirli bir hükme mahsus kılma, belirli bir mânâda kullanma	tayin: belirleme, belirli kılma
tazammun: içermek	tekit etmek: güçlendirmek
târiz: dokundurma, iğneleme, taşlama sözde bir yönü göstererek başka bir yönü kastetme sanatı, meselâ; insanlara zarar veren kimseye “İnsanların en hayırlısı onlara faydalı olandır.” diyerek o kimsenin hayırlı biri olmadığını söylemek	yakîn: şüphe edilmeyecek derecede kesinlik
âlim: bilgin	ümmî: tahsil görmemiş olan

 

[Huseyni]

Cevap: Bakara Sûresi - Hidayet Nimeti - Sayfa: 97


zamiri hayali harekete getirmekle “Onlar ateşten kurtulurlar,” “Onlar Cennete girerler,” “Onlar rüyete mazhar olurlar” ve daha bu gibi sıfatlarına münasip çok hükümleri ve cümleleri hayale yaptırır.

Dördüncüsü: اَلمُفْلِحُونَ

1 kelimesindeki اَلْ hakikati tasvire işarettir. Sanki lisan‑ı haliyle diyor ki: “Eğer müflihlerin hakikatini görmek istersen, اُولٰۤئِكَ

2 ’nin âyinesine bak, sana temessül edecektir.” Yahut onların tayin ve temyizlerine işarettir. Sanki diyor: “Ehl-i felâh olanları tanımak istersen, اُولٰۤئِكَ ’ye bak, içindedirler.” Veya hükmün zâhir ve bedihî olduğuna işarettir.

Beşincisi: Felâh ve necat yollarını tayin etmeyen اَلمُفْلِحُونَ kelimesindeki ıtlak, tâmim içindir. Şöyle ki:

Kur’ân’a muhatap olan, matlupları ve istekleri muhtelif pek çok tabakalardır ki, bir kısmı ateşten necat istiyorlar, bir kısmı Cennete girmek istiyorlar, bir kısmı rüyete mazhar olmak istiyorlar. Ve bunlar gibi o tabakaların pek çok dilekleri vardır. Kur’ân-ı Kerim, اَلمُفْلِحُونَ kelimesini âmm ve mutlak bırakmıştır ki, herkes istediğini takip etsin.

​

[NOT]
Dipnot-1 Kurtuluşa erenler.
Dipnot-2 İşte onlar.
[/NOT]

bedihî: apaçık, âşikâr	ehl-i felâh: kurtuluşa, selâmete erenler
felâh: kurtuluş, selâmet	hakikat: mahiyet, esas, gerçek
lisan-ı hal: hâl dili	malûm: bilinen
matlup: istenilen, istek	mazhar: nail olma, erişme, ulaşma
muhatap: kendisine seslenilen, konuşulan	muhtelif: farklı
mutlak: kayıtsız, sınırsız; teklik, çokluk veya nitelik gibi şeylere bakılmaksızın kullanıldığı mânâya delâlet eden lâfız; kitap kelimesi gibi	müflih: kurtuluşa eren
necat: kurtuluş	rüyet: Cennette Allah’ın cemâlini görme
tasvir: canlandırarak anlatma, ifade etme, bildirme	tayin: belirleme
temessül: görünme, belirme	temyiz: ayırma, ayırd etme
tâmim: umumileştirme, genelleme; bir hükmü aynı cinsin bütün fertlerine verme	zâhir: açık
âmm: genel; sayısız şeyleri içine alan, aynı cinsten bir çok fertlere birden delâlet eden lâfız; cemaat, kavm lâfızları gibi	ıtlak: mutlak olma; kayıtsız, sınırsız bırakma; teklik, çokluk veya nitelik gibi şeylere bakılmaksızın kullanıldığı mânâya delâlet eden lâfız; kitap kelimesi gibi
اَلْ: (bk. ḥ-r-f