NuruAhsen
Sonsuz Temâþâ
NEY'İN BÖLÜMLERİ YAPISI VE ÖZELLİKLERİ
NEY
Ney, Türk Klâsik Müziği’nin yegâne üflemeli çalgısı ve Türk Tasavvuf Müziği’nin baş sazıdır. Tüm tekke mûsikîsinde bendir ile birlikte cevâz gören tek müzik âleti ney olmuştur. Mevlevî Âyinleri neylerin ve kudümlerin iştirâkleri ile yapılır. Eğer bulunursa diğer çalgılardan da birer tane yer almaktadır.
Ney ses rengi olarak insan sesine en yakın çalgılardan biridir. Her türlü müzikâl motifi icrâ etmeye imkan tanır. Üç oktavlık ses sâhası içindeki tüm sesleri, nefes şiddetini veya dudağın başpâre ile yaptığı açıyı değiştirmek sûretiyle koma koma (hattâ cent cent) verebilir.
NEY'İN BÖLÜMLERİ
Başpâre (birinci parça)
Neylerin üst ucuna (üflenen yerine) sesin daha net çıkması ve dudakların yaralanmaması için başpâre denilen bir parça takılır. Başpâre genellikle manda boynuzundan yapılmakla beraber, fildişinden, delrinden, fiberden, teflondan, abanoz veya şimşir gibi sert ağaçlardan yahut benzer malzemelerden yapılabilir.
Ney yapım geleneğinde çoklukla kullanılan manda boynuzu, manda neslinin tükenmek üzere olması nedeni ile artık çok zor bulunabilmektedir. Mandaların çok genç kesilmesi de boynuzların içinin boş çıkmasına, tabii ki içi boş boynuzlardan da başpâre çıkmadığı için, başka malzemeler arayışı zorunlu hale gelmiştir.
Günümüzde başpâre yapımında çeşitli malzemeler kullanılmaktadır. Bana göre manda boynuzuna en yakın malzeme delrindir. Elyafının çok sıkı olması, iyi polisaj yapıldığında yüzeyinde bakteri üretmemesi, ufak tefek çarpma ve düşmelerden etkilenmemesi de bu malzemenin işlevsel özellikleri arasındadır.
Başpârelerin dudağa temas eden açıklıkları, iç yüzeye verilen derinlikleri (hazne derinliği) ve dış çapları neyzenlerin istek ve alışkanlıklarına göre değişebilmektedir.
Bana göre en uygun Başpâre ölçüleri:
1- BAŞPÂRE AĞIZ ÇAPI
16-17 mm arasında değişir.
Başpâre ana ölçüsü (No:5 ile gösterilen) 18 mm ise; ağız çapı: 16 mm.
Başpâre ana ölçüsü (No:5 ile gösterilen) 19 mm ise; ağız çapı: 16.5 mm.
Başpâre ana ölçüsü (No:5 ile gösterilen) 20-24 mm ise; ağız çapı: 17 mm. olmalıdır. Neyzenlerin alışkanlıklarına göre değişik ölçülerdeki başpârelerle üfleyenler de olabilir.
2- başpâre HAZNE DERİNLİĞİ
Neyzenlerin alışkanlıklarına göre değişir. Bu derinlik mutlaka olmalıdır çünkü, başpâre kamışın birinci boğumu ile birlikte ses kutusu görevi yaptığı için hazne derinliği en az 1mm. en çok 3mm. olmalıdır. Bu derinlik üflenen nefesin ses kutusunda dönmesi için gereklidir. Usta neyzenler alıştıkları hazne derinliği ölçülerinin haricinde bir başpâre ile üfledikleri zaman istedikleri performansı alamadıklarını söylemektedirler.
3- başpâre DIŞ ÇAPI
Dış çapları da (boynuz malzemede boynuz kalınlığının elverdiği ölçüde olmak kaydıyla) 35-52 mm olabilmektedir.
35 mm. den küçük çaplarda başpârenin dış açısı çok dik olacağı için tercih edilmez.
52 mm. den büyük olan başpârenin dış kenarı çeneye değdiği için bu da tercih edilmez.
4- başpâre AYAK ÇAPI
Ortalama 5 mm. civarındadır Başpâre çekerken tornaya tutturmak için verilen genişliktir. Başpâreyi çeken ustaya göre değişir. Başpâreye hazne derinliği verilirken başpârenin çatlamaması ve ömrü açısından da önemlidir.
5- BAŞPÂRE ANA ÖLÇÜSÜ
Kamışın birinci boğumunun (başpârenin takıldığı boğum - ses kutusu) en üst noktadaki iç çapı ile aynı olmalıdır. Fakat, değişik hava şartlarında, başpârenin genleşmesi ile parazvâne ve kamışın genleşmesi aynı olmayacağı için, başpâre ana ölçüsü: ses kutusu üst nokta iç çapından 0,1-0,2 mm. daha geniş olmalıdır. Bu genişlik başpârenin ses kutusuna giren kısmındaki 5 derecelik konik açısı ile (önemlidir: aynı beş derecelik açı ses kutusuna da verilmelidir.) zaman içinde meydana gelebilecek bollaşmaları tolere ederek, hava kaçırmasını önler.
Başpâre ana ölçüsü kamış kalınlığına göre 18-24 mm. arasında değişebilir.
Not: Başpâreler bu ölçü ile adlandırıldığı için (onsekizlik başpâre, yirmilik başpâre, yirmiüçlük başpâre gibi) 18mm.- 19mm.- 20mm.- 21mm.- 22mm.- 23mm.- 24mm. standart ölçülerde yapılmalıdır. Tabiidir ki bu tür bir çalışma profesyonel ney yapımcılarının işidir ve Neyzene büyük kolaylık sağlar. Başpâresi kırılan veya deforme olan bir neyzenin, neyi ve başpâresi standart ölçülerde yapılmış ise, Ney Ustası neyi hiç görmeden başpâresini çekip gönderebilir.
Neylerini kendi açan neyzenler başpârelerini kamış kalınlığına uymak şartı ile diledikleri ölçüde çekebilirler.
6- başpâre ALT UÇ ÇAPI
Başpâre ana ölçüsüne göre bu ölçü değişir. Başpârenin neye giren kısmının konik açısı ile ses kutusunun girişindeki konik açı aynı ve çok hassas olmalıdır. Bana göre en kullanışlı açı 5 derecedir.
Bazı neyzenler bu açıyı vermeyip düz yapmaktadırlar, tabiidir ki bu da olabilir, fakat ilerideki bollaşmalarda neyzen başpâresine kağıt, bant vs. sarmak zorunda kalacaktır.
7- başpâre KONİK BÖLÜM YÜKSEKLİĞİ
Ses kutusuna giren kısmın bize göre en uygun yüksekliği 12 mm. dir. Bu ölçü boynuz malzemeden başpâre yapılırken boynuzun kalınlığı yeterli gelmezse 5-6 mm. ye kadar düşürülebilir. Fakat neye giren kısım küçüldükçe tutma kuvveti de o oranda zayıflayacağı için başpârenin düşüp kırılma riski vardır.
8- başpâre ayak YÜKSEKLİĞİ
Ortalama 5 mm. civarındadır. Başpâre çekerken tornaya tutturmak için verilen yüksekliktir. Başpâreyi çeken ustaya göre değişir.
9- BAŞPÂRE YANAK YÜKSEKLİĞİ
Bana göre en uygun yükseklik: 13 mm. dir. 1-2 mm. lik değişiklikler olabilir yükseklik arttıkça yanak açısı daralır, yükseklik azaldıkça yanak açısı genişler.
10- BAŞPÂRE YÜKSEKLİĞİ
Bu ölçü çok önemlidir. Başpârenin neye takıldıktan sonra dışarıda kalan kısmıdır. Ney açılırken ses kutusu, başpâre yüksekliği kadar kesilir ve bir daha o ölçü değişmez. Buna göre açılmış bir neye değişik yükseklikte başpâre takılırsa neyin genel akordunu ve entonasyonunu bozacaktır. Bana göre en uygun başpâre yüksekliği: 18 mm. dir.
BOYNUZ BAŞPÂRE RESİMLERİ (Büyük boyut için resimlere tıklayınız.)
FİBER BAŞPÂRE RESİMLERİ
Parazvâne
Neylerin üst ve alt ucuna çatlamayı önlemek için çeşitli metâllerden yapılmış, kamışa sıkıca giren birer bilezik takılır. Bu bileziklere parazvâne adı verilir. Metâller altın, gümüş, bakır, vs. olabilir. Ancak gümüş, bakır gibi metâller oksitlendiğinden hava ile irtibatları kesilmelidir.
Bizim tavsiye edeceğimiz metâl Alpakka'dır.
Neyin üst ucuna takılan üst parazvâne, (en üstteki boğum aynı zamanda ses kutusu olduğundan) 0.30 mm den kalın ve 12 mm den geniş olmamalıdır. Alt parazvâne istenilen kalınlıkta ve genişlikte olabilir.
KAMIŞ
Ney, sarı renkli, sert ve sık lifli kamıştan yapılır. Sıcak iklim bölgelerinde ve taban suyu yüksek, sulak yerde yetişen bu kamışın birbirinden farklı cinsleri bulunur. En çok tercih edilen, Asi ve Nil nehirleri kıyılarında yetişen cins kamışlardır.
Neylik kamış mutlaka dokuz boğum olmalı ve boğum aralıkları ve kalınlıkları mümkün olduğunca birbirine yakın olmalıdır. Tabiattaki kamışın boğumları, doğal olarak kökten uca doğru boyları kısalmakta ve çapları daralmaktadır. Bu kısalma ve daralmanın mümkün olabildiğince azar azar olması tercih edilmelidir. Tabiatta neylik kamış, yerden yukarıya doğru ters olarak yer alır. Yere yakın olan boğumların araları uzun ve kamış et kalınlığı çok fazla olduğundan, bu kısımlar ney yapımında kullanılmaz. Ney yapılan kısımlar kamış boyunun yarısından yukarıda bulunur.
Ney yapılabilecek kamışlar sonbaharda, hava sıcaklığına göre Ekim, Kasım, Aralık aylarında kesilmelidir. Püskül sürgüsü sararmamış, yaprak sapı kurumamış kamışlar henüz olgunlaşmamış olduğundan asla kesilmemelidir. Erken kesilen kamışlardan yapılan neyler olgunlaşma sürecini tamamlamadığı için, kısa bir süre sonra buruşacaklardır. Ayrıca kamışın dış yüzeyini kaplayan ve kamışı koruyan cidarı (mine tabakası), ancak olgunlaşma sürecinin sonunda istenen özelliğe kavuşmaktadır.
Bu sayfadaki tüm bilgiler, hiç bir yerden alıntı yapılmadan,
30 yıllık mesleki tecrübemin ışığında hazırlanmıştır.
Mehmet YÜCEL
NEY
Ney, Türk Klâsik Müziği’nin yegâne üflemeli çalgısı ve Türk Tasavvuf Müziği’nin baş sazıdır. Tüm tekke mûsikîsinde bendir ile birlikte cevâz gören tek müzik âleti ney olmuştur. Mevlevî Âyinleri neylerin ve kudümlerin iştirâkleri ile yapılır. Eğer bulunursa diğer çalgılardan da birer tane yer almaktadır.
Ney ses rengi olarak insan sesine en yakın çalgılardan biridir. Her türlü müzikâl motifi icrâ etmeye imkan tanır. Üç oktavlık ses sâhası içindeki tüm sesleri, nefes şiddetini veya dudağın başpâre ile yaptığı açıyı değiştirmek sûretiyle koma koma (hattâ cent cent) verebilir.
NEY'İN BÖLÜMLERİ
Başpâre (birinci parça)
Neylerin üst ucuna (üflenen yerine) sesin daha net çıkması ve dudakların yaralanmaması için başpâre denilen bir parça takılır. Başpâre genellikle manda boynuzundan yapılmakla beraber, fildişinden, delrinden, fiberden, teflondan, abanoz veya şimşir gibi sert ağaçlardan yahut benzer malzemelerden yapılabilir.
Ney yapım geleneğinde çoklukla kullanılan manda boynuzu, manda neslinin tükenmek üzere olması nedeni ile artık çok zor bulunabilmektedir. Mandaların çok genç kesilmesi de boynuzların içinin boş çıkmasına, tabii ki içi boş boynuzlardan da başpâre çıkmadığı için, başka malzemeler arayışı zorunlu hale gelmiştir.
Günümüzde başpâre yapımında çeşitli malzemeler kullanılmaktadır. Bana göre manda boynuzuna en yakın malzeme delrindir. Elyafının çok sıkı olması, iyi polisaj yapıldığında yüzeyinde bakteri üretmemesi, ufak tefek çarpma ve düşmelerden etkilenmemesi de bu malzemenin işlevsel özellikleri arasındadır.
Başpârelerin dudağa temas eden açıklıkları, iç yüzeye verilen derinlikleri (hazne derinliği) ve dış çapları neyzenlerin istek ve alışkanlıklarına göre değişebilmektedir.
Bana göre en uygun Başpâre ölçüleri:
1- BAŞPÂRE AĞIZ ÇAPI
16-17 mm arasında değişir.
Başpâre ana ölçüsü (No:5 ile gösterilen) 18 mm ise; ağız çapı: 16 mm.
Başpâre ana ölçüsü (No:5 ile gösterilen) 19 mm ise; ağız çapı: 16.5 mm.
Başpâre ana ölçüsü (No:5 ile gösterilen) 20-24 mm ise; ağız çapı: 17 mm. olmalıdır. Neyzenlerin alışkanlıklarına göre değişik ölçülerdeki başpârelerle üfleyenler de olabilir.
2- başpâre HAZNE DERİNLİĞİ
Neyzenlerin alışkanlıklarına göre değişir. Bu derinlik mutlaka olmalıdır çünkü, başpâre kamışın birinci boğumu ile birlikte ses kutusu görevi yaptığı için hazne derinliği en az 1mm. en çok 3mm. olmalıdır. Bu derinlik üflenen nefesin ses kutusunda dönmesi için gereklidir. Usta neyzenler alıştıkları hazne derinliği ölçülerinin haricinde bir başpâre ile üfledikleri zaman istedikleri performansı alamadıklarını söylemektedirler.
3- başpâre DIŞ ÇAPI
Dış çapları da (boynuz malzemede boynuz kalınlığının elverdiği ölçüde olmak kaydıyla) 35-52 mm olabilmektedir.
35 mm. den küçük çaplarda başpârenin dış açısı çok dik olacağı için tercih edilmez.
52 mm. den büyük olan başpârenin dış kenarı çeneye değdiği için bu da tercih edilmez.
4- başpâre AYAK ÇAPI
Ortalama 5 mm. civarındadır Başpâre çekerken tornaya tutturmak için verilen genişliktir. Başpâreyi çeken ustaya göre değişir. Başpâreye hazne derinliği verilirken başpârenin çatlamaması ve ömrü açısından da önemlidir.
5- BAŞPÂRE ANA ÖLÇÜSÜ
Kamışın birinci boğumunun (başpârenin takıldığı boğum - ses kutusu) en üst noktadaki iç çapı ile aynı olmalıdır. Fakat, değişik hava şartlarında, başpârenin genleşmesi ile parazvâne ve kamışın genleşmesi aynı olmayacağı için, başpâre ana ölçüsü: ses kutusu üst nokta iç çapından 0,1-0,2 mm. daha geniş olmalıdır. Bu genişlik başpârenin ses kutusuna giren kısmındaki 5 derecelik konik açısı ile (önemlidir: aynı beş derecelik açı ses kutusuna da verilmelidir.) zaman içinde meydana gelebilecek bollaşmaları tolere ederek, hava kaçırmasını önler.
Başpâre ana ölçüsü kamış kalınlığına göre 18-24 mm. arasında değişebilir.
Not: Başpâreler bu ölçü ile adlandırıldığı için (onsekizlik başpâre, yirmilik başpâre, yirmiüçlük başpâre gibi) 18mm.- 19mm.- 20mm.- 21mm.- 22mm.- 23mm.- 24mm. standart ölçülerde yapılmalıdır. Tabiidir ki bu tür bir çalışma profesyonel ney yapımcılarının işidir ve Neyzene büyük kolaylık sağlar. Başpâresi kırılan veya deforme olan bir neyzenin, neyi ve başpâresi standart ölçülerde yapılmış ise, Ney Ustası neyi hiç görmeden başpâresini çekip gönderebilir.
Neylerini kendi açan neyzenler başpârelerini kamış kalınlığına uymak şartı ile diledikleri ölçüde çekebilirler.
6- başpâre ALT UÇ ÇAPI
Başpâre ana ölçüsüne göre bu ölçü değişir. Başpârenin neye giren kısmının konik açısı ile ses kutusunun girişindeki konik açı aynı ve çok hassas olmalıdır. Bana göre en kullanışlı açı 5 derecedir.
Bazı neyzenler bu açıyı vermeyip düz yapmaktadırlar, tabiidir ki bu da olabilir, fakat ilerideki bollaşmalarda neyzen başpâresine kağıt, bant vs. sarmak zorunda kalacaktır.
7- başpâre KONİK BÖLÜM YÜKSEKLİĞİ
Ses kutusuna giren kısmın bize göre en uygun yüksekliği 12 mm. dir. Bu ölçü boynuz malzemeden başpâre yapılırken boynuzun kalınlığı yeterli gelmezse 5-6 mm. ye kadar düşürülebilir. Fakat neye giren kısım küçüldükçe tutma kuvveti de o oranda zayıflayacağı için başpârenin düşüp kırılma riski vardır.
8- başpâre ayak YÜKSEKLİĞİ
Ortalama 5 mm. civarındadır. Başpâre çekerken tornaya tutturmak için verilen yüksekliktir. Başpâreyi çeken ustaya göre değişir.
9- BAŞPÂRE YANAK YÜKSEKLİĞİ
Bana göre en uygun yükseklik: 13 mm. dir. 1-2 mm. lik değişiklikler olabilir yükseklik arttıkça yanak açısı daralır, yükseklik azaldıkça yanak açısı genişler.
10- BAŞPÂRE YÜKSEKLİĞİ
Bu ölçü çok önemlidir. Başpârenin neye takıldıktan sonra dışarıda kalan kısmıdır. Ney açılırken ses kutusu, başpâre yüksekliği kadar kesilir ve bir daha o ölçü değişmez. Buna göre açılmış bir neye değişik yükseklikte başpâre takılırsa neyin genel akordunu ve entonasyonunu bozacaktır. Bana göre en uygun başpâre yüksekliği: 18 mm. dir.
BOYNUZ BAŞPÂRE RESİMLERİ (Büyük boyut için resimlere tıklayınız.)
FİBER BAŞPÂRE RESİMLERİ
Parazvâne
Neylerin üst ve alt ucuna çatlamayı önlemek için çeşitli metâllerden yapılmış, kamışa sıkıca giren birer bilezik takılır. Bu bileziklere parazvâne adı verilir. Metâller altın, gümüş, bakır, vs. olabilir. Ancak gümüş, bakır gibi metâller oksitlendiğinden hava ile irtibatları kesilmelidir.
Bizim tavsiye edeceğimiz metâl Alpakka'dır.
Neyin üst ucuna takılan üst parazvâne, (en üstteki boğum aynı zamanda ses kutusu olduğundan) 0.30 mm den kalın ve 12 mm den geniş olmamalıdır. Alt parazvâne istenilen kalınlıkta ve genişlikte olabilir.
KAMIŞ
Ney, sarı renkli, sert ve sık lifli kamıştan yapılır. Sıcak iklim bölgelerinde ve taban suyu yüksek, sulak yerde yetişen bu kamışın birbirinden farklı cinsleri bulunur. En çok tercih edilen, Asi ve Nil nehirleri kıyılarında yetişen cins kamışlardır.
Neylik kamış mutlaka dokuz boğum olmalı ve boğum aralıkları ve kalınlıkları mümkün olduğunca birbirine yakın olmalıdır. Tabiattaki kamışın boğumları, doğal olarak kökten uca doğru boyları kısalmakta ve çapları daralmaktadır. Bu kısalma ve daralmanın mümkün olabildiğince azar azar olması tercih edilmelidir. Tabiatta neylik kamış, yerden yukarıya doğru ters olarak yer alır. Yere yakın olan boğumların araları uzun ve kamış et kalınlığı çok fazla olduğundan, bu kısımlar ney yapımında kullanılmaz. Ney yapılan kısımlar kamış boyunun yarısından yukarıda bulunur.
Ney yapılabilecek kamışlar sonbaharda, hava sıcaklığına göre Ekim, Kasım, Aralık aylarında kesilmelidir. Püskül sürgüsü sararmamış, yaprak sapı kurumamış kamışlar henüz olgunlaşmamış olduğundan asla kesilmemelidir. Erken kesilen kamışlardan yapılan neyler olgunlaşma sürecini tamamlamadığı için, kısa bir süre sonra buruşacaklardır. Ayrıca kamışın dış yüzeyini kaplayan ve kamışı koruyan cidarı (mine tabakası), ancak olgunlaşma sürecinin sonunda istenen özelliğe kavuşmaktadır.
Bu sayfadaki tüm bilgiler, hiç bir yerden alıntı yapılmadan,
30 yıllık mesleki tecrübemin ışığında hazırlanmıştır.
Mehmet YÜCEL
