Öğretim Sistemi Nasıl Olmalı?
Prof.Dr. Osman ÇAKMAK
Öğretim sistemimizin dramı
Ülkemizde son 30 yıldır ağırlıklı olarak uygulanan öğretim modeli, öğretmenlerin sınıf ortamında bilgiyi öğrenciye aktarması temeline dayanır. Kullanılan öğretim metodu esas olarak, “konuşma-anlatma” tekniğidir. Yazılanı ve söyleneni aynen kabule dayalı ve öğrencinin kabiliyet ve ilgi alanlarının göz ardı edildiği bu yapıya “ezberci sistem” diyebiliriz. Bizi yanıltan nokta, “öğretme” ile “öğrenmenin” aynı şey zannedilmesidir. Halbuki ‘öğretmek’ söylemek ve bilgi aktarmaktır; ‘öğrenmek’ ise, davranış değişikliği ve performans iyileşmesidir. Bir eğitici, karşısındaki kişide bir davranış değişikliği gerçekleştirinceye kadar bir şey öğretmiş sayılmaz. Öğretmen, belki çok şey söylemiş olabilir, hatta dinleyici anlatılanları anlamış da olabilir. Ne var ki, dinleyenin performansı değişmediği sürece, henüz bir şey öğrenilmiş değildir.
Ezbere dayalı öğretim tekniğinde öğretmek; konuşma, anlatma ve bilgi aktarma mânâsına gelir. “Söyleme-anlatma” metodundan ibaret kalan klâsik öğretim usulü, öğrencinin zihin fakültelerinin aktif olarak devreye girmesini sağlayamamaktadır. Türkiye’deki öğretim sisteminde neredeyse % 90 nispetinde, sadece ders anlatmaktan ibaret olan bu metot uygulanmaktadır. Ayrıca mevcut sistem, çocukların doğuştan sahip oldukları ve kendi öğrenme profillerine uygun öğrenme tarzlarını ve içlerindeki öğrenme enerjisini göz ardı etmektedir. Dimağın bütünüyle öğrenmeye dahil edilememesi, yaratılıştan gelen öğrenme ve kavrama eğilimlerine ters bir durumdur. Söyleme-anlatma metoduna dayalı öğretim tarzında; dimağın hayal gücü, ritim, şekil ve sıra dışı alternatifli düşünme, sentezci ve sistemci düşünme gibi fonksiyonları âtıl kılmaktadır. Türk öğretim sisteminde yetişen öğrencilerin ortak yönleri; yığınla bilgi edinebilmeleri, bu bilgileri başkalarına aktarabilmeleri, fakat öğrendiklerini pratik hayata taşıma nispetlerinin düşüklüğüdür. Ayrıca öğrenciler bilgiyi depolama ve geri çağırma konumundan, onu üreten, sentezleyen özne konumuna yükselememektedir. Bir tuğla yığınından nasıl kendi kendine bir bina ortaya çıkmıyorsa, şuurlu bir öğrenme sürecine girmeden, zihindeki bilgi yığınından da, sentezci düşünceyle yoğrulan üretici ve yenilikçi bilim ortaya çıkmamaktadır.
Öğrenciye aktarılan veya onun hayal ve tasavvur dünyasına giren malumatlar, akıl süzgecinden geçirilmeden kabullenilince, öğrenciler dogmatik zihniyeti yansıtan “tek doğrulu” bakış açısına ve “Sorma! Düşünme! Körü körüne inan!” anlayışına sahip oluyorlar. Bu çarpık metot, öğrenciyi, yalnızca ‘evet-hayır’ kesinliğiyle hâdiseleri ele almaya teşvik etmekte, öğrencilerin fıtraten sahip oldukları şüphe ve merak hislerini dumura uğratmaktadır.
Eğitim-öğretim, yazılan veya söylenen “doğruları” sorgulamadan öğrenmeye yönelik olursa, hedeflenenlerin aksi ortaya çıkar. Meselâ hâdiselere geniş pencereden bakabilen, yeniliklere açık, insan haklarına saygılı fertler yetişmez. Okuduğu her yazıya, duyduğu her söze ve ileri sürülen her düşünceye de düşünülmeden inanması istenen öğrenci, hür düşünmeyi, düşünce üretmeyi, başka fikir ve görüşlere karşı saygılı olmayı öğrenemez. Böyle olunca da, insan hakları, demokrasi, ifade hürriyeti ve toplum kesimleri arasında diyalog ve uzlaşma gibi içtimaî fazilet ve değerler, toplumumuzda gereği gibi hayat bulamaz.
Yeni öğretim sistemi
Yeni öğretim anlayışında, öğrenme ve araştırmayı öğrenmek, grup çalışması yapabilmek, hem bağımsız hem de birlikte inisiyatif kullanabilmek, çok şey öğrenmekten ziyade, bilginin kaynaklarına ulaşabilmek öncelik kazandı. Kültür ve değer alanına ait doğruların birbirine indirgenemeyeceği, mutlak ve izâfi doğruların varlığı ve birlikteliği, nispî doğruların ve hakikatlerin çoğulculuğu, zıtlıkların aynı anda varlığı gibi yeni prensip ve değerlere dayalı bir düşünme tarzı ve eğitim felsefesi, eski anlayışların yerini almaktadır. Yeni öğretim modelinde öğrenilmesi istenenler, “niçinleri” ve “başka bilgilerle bağlantıları” bilinerek öğrenilecektir. Bilgiyi araştıran, bulan ve işleyen öğrenci, kaynaklara yüzde yüz güven yerine, sorgulayıcı bir anlayışa kavuşacaktır. Bu öğrenciler, düşünceler geliştirerek problem çözme kapasitelerini zenginleştirecektir. Bu modelde, öğrenmede sathîlikten derinliğe geçilmekte, ezber ve taklit yerine, tahkik ve araştırma öne çıkmaktadır. Öğretimde öğrencinin pasif konumu terk etmesi sağlanmakta; bilgiye ulaşmada, üretmede ve sentezde öğrencinin daha aktif bir rol oynamasına izin veren yeni öğretim usulleri geliştirilmektedir. Eskisine kıyasen daha doğru olan yeni öğretim anlayışını, altı direk üzerinde yükselebilen bir binaya benzetebiliriz. Şimdi bunları sıra ile ele alalım:
1) Sorgulamaya ve yapıcı eleştiriye dayalı öğrenme: Bu tarz öğrenmede, öğrenci bir konuyu merak edip araştırmaya başlar, elde ettiği bilgiyi zihninde yeniden inşa eder. Eski ve yeni bilgileri arasında bağlantılar kurmaya çalışır.
Doğruların çeşitliliği ve değişebileceği, aynı doğruya farklı yollarla da ulaşılabileceği anlayışı verildiğinde, öğrenci, sentezci bir düşünce yapısı kazanabilir. Nesnel ve sosyo-kültürel doğrular, onları çevreleyen şartlara bağlıdır. Doğruların çıktığı şartların hâlâ devam edip etmediği gözden geçirilmesi gerekir ki, hâdiseler karşısında bağnaz bir tutum sergilenmesin. Meselâ öğrenci, “Şu anda sahip olduğum doğrular, bakış açım ve bilgilerimle sınırlıdır. Bunları güncelleştirmek ve zenginleştirmek için gayret göstermeliyim. Bilgi dağarcığımı genişletebilmek için devamlı öğrenmeye ve kendimi yenilemeye ihtiyacım var.” anlayışına sahip kılınacak şekilde eğitilmelidir. Bu anlayış ve terbiye öğrencilere verildiğinde, öğrenci her zaman kendini geliştirme şansı bulacaktır.
2) Öğrencinin öğrenme gücünü açığa çıkarma, merak uyandırma ve motivasyona öncelik verme.
İstatistikler, bir toplumda ancak % 10’luk öğrenci kesiminin yaratılıştan her şeye karşı meraklı olduğunu gösteriyor. Dolayısıyla bu tip öğrenciler, ek bir motivasyona ihtiyaç duymadan merakları sebebiyle, öğrenmeyi her ortamda başarıyorlar. Eğitimde asıl mesele, % 90’lık çoğunluğun nasıl motive edileceği üzerine düğümleniyor. Aktif öğretim metodunda bu açıdan öncelikli mesele, öğrencilerin derslere motive edilmesi, ilgilerinin uyandırılması ve öğrenmeye ihtiyaçları olduğunun hissettirilmesidir. Öğrencilerin motive edilmesinde temel nokta, derslerin “öğrenme ve öğrenci merkezli” hâle getirilmesidir. Ne öğreteceğimizi tespit ettikten sonra, öğrenciler öğrenmeye istekli hâle getirilir ve iyi motive edilirse, derin öğrenme ortaya çıkar; öğretilenler davranışa dönüşür. Motivasyon teorisine göre, insanlar, öğrenmeyi isterlerse, öğrenebilir; merak ve ilgilerini beslerlerse gelişebilir. Bir bilgiyi şuurlu olarak istemeyen veya özümsemeyen kişi, derin öğrenmeyi başaramamış demektir. Bu sebeple, derin ve kalıcı öğrenme, öğretmenin iyi ders anlatmasından ziyade, öğrenciyi iyi motive etmesine ve merakını uyandırmasına bağlıdır.
Usta öğretici hazmedilmiş bilgiyi örnekleriyle aşk ve şevk içinde aktaran, kişideki “öğrenme gücünü” harekete geçirmeye vesile olan, öğrencilerine ilham vermeyi becerebilendir. İnsanların motive olmasında ve potansiyellerinin açığa çıkmasında, aklın yeterli olmadığı, his ve gönül dünyasının da önemli olduğu görülmüştür. Hislerin gelişmesinde gönül dünyası ve mânevî değerler önemli rol oynamaktadır.
3) Öğrenme tarzlarının çeşitliliği: önce öğrenmeyi öğren! Kendini bil, kendini tanı!
Niçin bazı çocuklar daha hareketli iken, bazıları daha sakin, bazı çocuklar düzenli ve tertipli, bazıları ise üst-başını toplayamaz ve bundan da rahatsızlık duymaz? İnsanları bu kadar farklı yapan nedir? Bu farkların oluşmasında, mizacımız, karakterimiz, kişilik yapımız, yetiştiğimiz çevre, alınan terbiye ve şuuraltı gibi birçok faktör rol oynar. Özellikle fertlerin algı, öğrenme ve düşünme farklılıkları, öğrenme tarzlarını şekillendirir.
4) Bilgi –beceri-davranış kazanma süreci olarak dersler...
Bir konuyu araştıran öğrenci, bu konudaki eksikliklerini öğrenecektir. Gerçek öğrenme budur. İnsanlar merak ettiklerini, daha kolay öğreneceğinden, derslerin “merak çekecek” şekle dönüştürülmesi önemli olmaktadır. “Merak ilmin hocasıdır.” sözü eğitimde anahtar noktayı teşkil eder. Bunun için de “öğretme” değil, “öğrenmenin” esas alınması gerekir. Başka bir ifadeyle, hem “öğreticinin” hem de “öğrencinin” birlikte karar verdiği eğitim usûlleri daha başarılı olmaktadır.
Yeni öğretim anlayışında; anlatma metodu terk edilmekte, onun yerine, senaryo, temsil, proje tabanlı ders müfredatı getirilmektedir. Çünkü, bilgiyi kullanışlı ve faydalı hâle getiren, anlatım metotları, öğrencilerin aktif rol aldığı tekniklerdir.
Gerçek, özümsenmiş, kullanılabilir, doğurgan bilgi; imtihanlarda ölçülebilen bilgi kümeleri değil, pratiğe taşınabilen beceriler kümesidir. Bir bilginin insanın hayatına taşınması ve ona ait olması için, o bilginin değişik safhalarda işlenmesini gerektirir. Gerçek bilgiye götüren öğrenme faaliyeti; anlatma, gösterme, uygulama ve hata düzeltme safhalarından ibarettir. Bu yüzden aktif eğitimde dersler ağırlıklı olarak; problem çözme temelli öğretim ve proje destekli-senaryo temelli öğretim metotlarına dayanır.
a) Problem çözmeye dayalı öğretim: Öğrenciyi sorgulamaya, düşünmeye, öğrenmeye, bilgi kaynaklarına ulaşmaya, sebep-sonuç münasebeti kurmaya teşvik eder. İnsan sorarak, konunun can alıcı noktalarını görerek ve o konuda yorumlar yaparak, meseleleri çözerse, ‘gerçek öğrenme’ ortaya çıkar. Bu, aynı zamanda araştırmaya dayalı öğrenmenin başlangıcıdır.
b) Senaryo temelli-proje destekli öğretim: Dersler “temsiller” hâlinde ve dramatize edilerek işlendiğinde, zihinler ve ilgiler, sınıfların duvarları arasına hapsolma yerine, gerçek hayatla birleşmekte, yaparak ve yaşayarak öğrenme gerçekleşmektedir. Bu tarz öğretimde ders; bilgi, beceri ve davranış kazanma sürecine dönüştüğünden, öğretme yerine öğrenme, bilgi yerine beceriler odak hâline gelmektedir. Senaryo ne kadar gerçekçiyse, dersler o kadar güzel geçecek ve öğrenciler öğrenmeye motive olacaklardır. Meselâ “sigara ve sağlık” gibi bir konu, bir tiryakinin akciğer ameliyatının seyredilmesi ve sonra bir rapor hazırlanması şeklinde işlenebilir. Ameliyathane, lâboratuvar, fabrika atölyesi, koleksiyonlar, bir havaalanı, müzeler, botanik ve hayvanat bahçesi, il veya ilçe kütüphaneleri, bilgisayar programları, internet adresleri, tarihî yerler, senaryonun bir parçası olabilir. Kısacası, bir konuda bilgi, beceri ve davranış kazanmaya doğrudan veya dolaylı yardımı olabilecek her şey, bir öğretim malzemesidir.
Bir diğer verimli öğrenme yolu, projeler hâlinde ders işlemektir. Öğretmen, öğrencilerle birlikte işlenecek dersin konularını proje olarak hazırlar. Bunun için de öncelikle proje grupları oluşturur.
5) Öğretmenin yeni adı: Ders arkadaşı-öğrenme ortağı
Yeni öğretim anlayışında öğretmen, bilgisiyle öğrenci üzerinde otorite kurmaya çalışmaz. Öğretmen, öğrenme ortamının aktörlerinden sadece biridir. O, öğrenciye rehberlik yapar ve onunla birlikte öğrenen ve araştıran ders arkadaşıdır. Öğrenci ve öğretmen birlikte merak eder, belli hedefleri birlikte tanımlar, bunlara erişmek için ortaklaşa senaryo üretir ve güçlükleri birlikte aşarlar. Öğretmen, ders materyallerinin ve kitaptaki bilgilerin doğruluğuna güven aşılama yerine, öğrencilerde sorgulayıcı bir anlayışın yerleşmesine gayret eder. Bunlara karşılık öğrencilerin meraklarını ve ilgilerini nasıl genişleteceklerine kafa yorar. Öğrencilerin kendilerine ait öğrenme tarzlarını keşfetmelerine yardımcı olur. Öğrencilerden daha çok, öğrenme ortamını ve kendisini test eder. Öğretmen ders arkadaşı ve öğrenme ortağı şeklindeki yeni rolünde, bilgiye nasıl ulaşılacağını bilir, öğrencilerin eğitim koordinasyonunu sağlar ve araştırır. Gücünü, imtihanlarda verdiği notlardan değil; yenilikçiliği, yol göstericiliği ve sevgisiyle kazanır.
Öğrenme hâdisesinin verimli şekilde gerçekleşmesi, öğretmenin usta öğretici olmasıyla değil, öğrencilere ne derece iyi bir öğrenme ortamı hazırladığıyla orantılıdır. Görüldüğü gibi bu modelde çocuklar, doğuştan sahip oldukları “öğrenme profillerine” uygun öğrenme kapasitelerini kullanarak, “öğrenme tarzını” ve “merak isteğini” aktif hâle getirip verimi yükseltmektedir.
6) Yeni ölçme ve değerlendirme sisteminde, bilgiden çok, beceri ve performans ölçülüp değerlendirilir.
Klâsik öğretim anlayışında olduğu gibi, imtihanlar bilgiyi ölçmeye yönelik olursa, eğitim hedefinden sapar. Öğrenme yerine öğretme, öğrenci yerine bilgi odak hâline gelir ve “ezberci yapı” kendiliğinden ortaya çıkar. Öğrenci kendini geliştirme yerine, zihnine bilgi yığmaya ve onları hatırlamaya odaklanır.
Yeni öğretim modelinde, insan çok yönlü ele alınır. Öğrenciler, ilgi duydukları alanlarda “çok yönlü” değerlendirmeye tâbi tutulur. Değerlendirmede bilgiler değil, kabiliyetler öne çıkar. Yazılı ve test tipi imtihanlar oldukça sınırlıdır. Yeni öğretim anlayışında öğrencilerin üretkenliğine, mucitliğine analitik ve sistemci düşünme geliştirmeye yönelik sorular öne çıkar; hâdiselerin ve bilginin arka plânı sorgulanır. Öğrencilerin değerlendirilmesinde gözlemler ağırlık kazanır. İmtihanlar, öğrenciye düşünmeyi, öğrenmeyi, sorgulamayı, bilgi kaynaklarına ulaşmayı, sebep-sonuç arasında münasebet kurmayı kazandırır.
Yeni öğretim modelinde imtihanların gâyesi; öğretmen ve öğrencinin, eğitim ve öğretim hedeflerine yaklaşmasını temin etmektir. İmtihanlar bir ölçme ve eleme aracı olmaktan çıkar; bir tür kendini deneme ve düzeltme mekanizması hâline gelir. İmtihanlar, öğrencinin hatırlama kapasitesini ve kabiliyetini değil, düşünme ve zihnini çalıştırma kabiliyetini ölçer. Bunun için de yeni bilgilerin oluşturulması ve üretkenliğin desteklenmesi gerekir. Hem bu hedeflere ulaşmak, hem de öğrencinin bilgilere erişme becerisini ne ölçüde kazandığını anlamak için, imtihanlarda açık defter-açık kitap (serbest kaynak) metodu ağırlık kazanır. İmtihanların öğretmene bakan yönü, öğretmenin daha verimli ve mükemmel bir öğrenim ortamı tesis edip etmediğinin değerlendirilmesidir.
Yeni öğretim anlayışında, imtihanların bu yapıya kavuşmasıyla öğrenci artık, bilgiyi elde etmede tüketici, hazıra konan konumundan; bilgiyi araştıran, bulan ve işleyen konuma çıkacaktır. Böylece fert ve toplum; düşünmeyi, iş birliği yapmayı, proje üretmeyi, öğrendiği bilgiyi kullanmayı, geniş pencereden bakmayı ve doğrunun değişebileceğini kabul ederek çoğulcu kültürlerde barış ve huzur içinde yaşayabilmeyi öğrenecektir..