Yeltegiyan
Elfidam
Çocuğun hakları:
Çocuğun nafakası, bakımı, terbiyesi, tahsili, maddî yönleriyle babaya, manevî yönleriyle ana ve babaya ait bir borçtur. Çocuğu evlendirmek -hanefîlere göre- babanın borcu değildir.69 Ancak yardımcı olmasında ecir ve faydalar vardır.
Bu hakların mesnedi olan nasslardan birkaçını sıralayalım:
"Hepiniz çobansınız ve hepiniz sürüsünden sorumludur..."70
"Bakacağı kimseleri zâyi etmek kişiye günah olarak yeter."71
Ana ve babanın çocukları arasında fark gözetmemesi, meşrû bir sebebe dayanmadan, birisine diğerinden fazla vermemesi gereklidir.
İslâm vârise vasiyeti menederken bu noktayı gözetmiştir. Allah her vârisin ne kadar alacağını belli etmiştir; bunların bir kısmına, vasiyet yoluyla daha fazlasını vermek eşitlik ve adâlete aykırıdır.
Ana veya babanın sağlığında, hibe yoluyla çocuklarına farklı şeyler vermesine gelince: Rasûl-i Ekrem (s.a.v.): "Çocuklarınıza eşit davranın, çocukarınıza eşit davranın..." buyurmuştur.72
Numân b. Beşir'in babası, oğlu Numân'a bir bağışta bulunduğunu bildirince, Rasûlullah, bütün çocuklarına aynı bağışta bulunup bulunmadığını sormuş, "hayır" cevabını alınca "bundan vazgeç" (geri çevir) buyurmuştur.73
Bu hadislerle umûmî hükümleri bir arada değerlendiren müctehidler, farklı bağışın hükmü üzerinde ihtilaf etmişlerdir:
a) Tâvûs, Sevrî, Ahmed (bir kavlinde), İshak ve bazı mâ-likîlere göre eşit vermek farz, farklı vermek bâtıldır. (hükümsüzdür).
b) Ahmed b. Hanbel'e göre farklı bağış hukukî netice doğurur; ancak bundan rucû etmek farzdır. Farklı vermek, hastalık, borçluluk gibi meşrû bir sebebe dayanırsa caizdir.
c) Cumhûra göre eşit vermek müstehab, farklı vermek mekruhtur.74 Ancak gerektiren sebep bulunursa farklı vermek mekruh olmaz.
--------------------------------------------------------------------------------
69. H. Karaman ag. esr., s. 351 vd.
70. Buhârî, K. el-Hibe, 12; Müslim, K. el-Hibât, 13; Ebû-Dâvûd, K. el-Büyû', 83.
71. Ebû-Dâvûd, K. ez-Zekât, 45; Ahmed, Müsned, 2/160, 193-195.
72. Ebû-Dâvûd, K. el-Büyû, 83. Buhârî, K. el-Hibe, 12-13; Müslim, K.-Hibât, 13...
73. Buhârî, K. el-Hibe, 12; Müslim, K. el-Hibât, 9-10: Tirmizî K. el-Ahkâm, 30.
74. eş-Şevkânî, ag. esr; C.VI, s. 8 vd.
Ebeveynin hakları:
Çocukların ana ve babalarına sevgi ve saygı duymaları, sözlerini dinlemeleri ve muhtaç oldukları zaman onlara bakmaları evlâtlık borçlarıdır.
"Biz insana, anne ve babasına karşı iyi davranmasını tavsiye etmişizdir; zira annesi onu, karnında güçlüklere göğüs gererek taşımış, onu acı çekerek doğurmuştur. Taşınması ve sütten kesilmesi otuz ay sürer." (el-Ahkâf: 46/15)
"Rabbin yalnız kendisine tapmanızı ve ana babaya iyilik etmeyi buyurmuştur. Eğer ikisinden biri veya her ikisi, senin yanında iken ihtiyarlıyacak olursa, onlara karşı "öf" bile demeyesin, onları azarlamayasın. İkisine de hep tatlı söz söyleyesin..." (el-İsrâ 17/23)
İslâmda kulun emrine itâat, bu emrin meşrû olmasına bağlıdır. Meselâ ana-baba evlâdını, Allah'a şirk koşmaya zorlasalar onlara itâat edilmez, fakat bu durumda bile onlara kötü söylemek caiz değildir. (Lukmân: 31/14-15)
Rasûlullah'a soruyorlar:
- İyi davranmama kim daha lâyıktır?
- Annen!
- Sonra?
- Annen!
- Sonra?
- Annen!
- Sonra?
- Baban75
- Size büyük günahların en büyük üçünü haber vereyim mi?
- Evet ya Rasûlallah!
- Allah'a şirk koşmak, ana babaya baş kaldırmak ve (yaslandığı yerden oturumuna gelerek) dikkat edin; yalan söz, yalan şahidlik!76
Gündüzleri oruç, geceleri namaz ile geçiren bir kimse bile ecirde, sevapta Allah yolunda cihada çıkmış mücâhide denk olamaz. Cihâdın bunca manevi değerine rağmen, cihad için izin istemeye gelen birisine Fahr-i kâinât Efendimiz (s.a.v.) soruyor:
- Anan ve baban sağ mı?
- Evet.
- Onları hoşnud etme yolunda savaş! (Senin cihadın onlara hizmettir.)77
--------------------------------------------------------------------------------
75. Buhârî, K. el-Edeb, 2; Müslim, K. el-Birr, 1.
76. Buhârî, K. el-Edeb, 6; eş-Şahâdât, 10; Müslim, K. el-İmân, 143, 144.
77. Buhârî, K. el-Cihad, 138; K. el-Edeb, 3; Müslim, K. el-Birr, 5.
Çocuğun nafakası, bakımı, terbiyesi, tahsili, maddî yönleriyle babaya, manevî yönleriyle ana ve babaya ait bir borçtur. Çocuğu evlendirmek -hanefîlere göre- babanın borcu değildir.69 Ancak yardımcı olmasında ecir ve faydalar vardır.
Bu hakların mesnedi olan nasslardan birkaçını sıralayalım:
"Hepiniz çobansınız ve hepiniz sürüsünden sorumludur..."70
"Bakacağı kimseleri zâyi etmek kişiye günah olarak yeter."71
Ana ve babanın çocukları arasında fark gözetmemesi, meşrû bir sebebe dayanmadan, birisine diğerinden fazla vermemesi gereklidir.
İslâm vârise vasiyeti menederken bu noktayı gözetmiştir. Allah her vârisin ne kadar alacağını belli etmiştir; bunların bir kısmına, vasiyet yoluyla daha fazlasını vermek eşitlik ve adâlete aykırıdır.
Ana veya babanın sağlığında, hibe yoluyla çocuklarına farklı şeyler vermesine gelince: Rasûl-i Ekrem (s.a.v.): "Çocuklarınıza eşit davranın, çocukarınıza eşit davranın..." buyurmuştur.72
Numân b. Beşir'in babası, oğlu Numân'a bir bağışta bulunduğunu bildirince, Rasûlullah, bütün çocuklarına aynı bağışta bulunup bulunmadığını sormuş, "hayır" cevabını alınca "bundan vazgeç" (geri çevir) buyurmuştur.73
Bu hadislerle umûmî hükümleri bir arada değerlendiren müctehidler, farklı bağışın hükmü üzerinde ihtilaf etmişlerdir:
a) Tâvûs, Sevrî, Ahmed (bir kavlinde), İshak ve bazı mâ-likîlere göre eşit vermek farz, farklı vermek bâtıldır. (hükümsüzdür).
b) Ahmed b. Hanbel'e göre farklı bağış hukukî netice doğurur; ancak bundan rucû etmek farzdır. Farklı vermek, hastalık, borçluluk gibi meşrû bir sebebe dayanırsa caizdir.
c) Cumhûra göre eşit vermek müstehab, farklı vermek mekruhtur.74 Ancak gerektiren sebep bulunursa farklı vermek mekruh olmaz.
--------------------------------------------------------------------------------
69. H. Karaman ag. esr., s. 351 vd.
70. Buhârî, K. el-Hibe, 12; Müslim, K. el-Hibât, 13; Ebû-Dâvûd, K. el-Büyû', 83.
71. Ebû-Dâvûd, K. ez-Zekât, 45; Ahmed, Müsned, 2/160, 193-195.
72. Ebû-Dâvûd, K. el-Büyû, 83. Buhârî, K. el-Hibe, 12-13; Müslim, K.-Hibât, 13...
73. Buhârî, K. el-Hibe, 12; Müslim, K. el-Hibât, 9-10: Tirmizî K. el-Ahkâm, 30.
74. eş-Şevkânî, ag. esr; C.VI, s. 8 vd.
Ebeveynin hakları:
Çocukların ana ve babalarına sevgi ve saygı duymaları, sözlerini dinlemeleri ve muhtaç oldukları zaman onlara bakmaları evlâtlık borçlarıdır.
"Biz insana, anne ve babasına karşı iyi davranmasını tavsiye etmişizdir; zira annesi onu, karnında güçlüklere göğüs gererek taşımış, onu acı çekerek doğurmuştur. Taşınması ve sütten kesilmesi otuz ay sürer." (el-Ahkâf: 46/15)
"Rabbin yalnız kendisine tapmanızı ve ana babaya iyilik etmeyi buyurmuştur. Eğer ikisinden biri veya her ikisi, senin yanında iken ihtiyarlıyacak olursa, onlara karşı "öf" bile demeyesin, onları azarlamayasın. İkisine de hep tatlı söz söyleyesin..." (el-İsrâ 17/23)
İslâmda kulun emrine itâat, bu emrin meşrû olmasına bağlıdır. Meselâ ana-baba evlâdını, Allah'a şirk koşmaya zorlasalar onlara itâat edilmez, fakat bu durumda bile onlara kötü söylemek caiz değildir. (Lukmân: 31/14-15)
Rasûlullah'a soruyorlar:
- İyi davranmama kim daha lâyıktır?
- Annen!
- Sonra?
- Annen!
- Sonra?
- Annen!
- Sonra?
- Baban75
- Size büyük günahların en büyük üçünü haber vereyim mi?
- Evet ya Rasûlallah!
- Allah'a şirk koşmak, ana babaya baş kaldırmak ve (yaslandığı yerden oturumuna gelerek) dikkat edin; yalan söz, yalan şahidlik!76
Gündüzleri oruç, geceleri namaz ile geçiren bir kimse bile ecirde, sevapta Allah yolunda cihada çıkmış mücâhide denk olamaz. Cihâdın bunca manevi değerine rağmen, cihad için izin istemeye gelen birisine Fahr-i kâinât Efendimiz (s.a.v.) soruyor:
- Anan ve baban sağ mı?
- Evet.
- Onları hoşnud etme yolunda savaş! (Senin cihadın onlara hizmettir.)77
--------------------------------------------------------------------------------
75. Buhârî, K. el-Edeb, 2; Müslim, K. el-Birr, 1.
76. Buhârî, K. el-Edeb, 6; eş-Şahâdât, 10; Müslim, K. el-İmân, 143, 144.
77. Buhârî, K. el-Cihad, 138; K. el-Edeb, 3; Müslim, K. el-Birr, 5.