Konu: Bakara Sûresi - Münafıklar Bahsi

﴿ وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ اٰمَنَّا بِاللهِ وَبِالْيَوْمِ اْلاٰخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ 1 ﴾

Bu âyetin makabliyle veçh-i nazmı:

Nasıl ki, bir hükümde iki müfredin iştiraki veya bir maksatta iki cümlenin ittihadı atfı icap ettirir. Kezâlik, bir hedefi, bir garazı takip eden iki kıssanın da atıfları belâgatin iktizasındandır. Binaenaleyh, on iki âyetin hülâsasını tazammun eden münafıkların kıssası, kâfirler hakkında geçen iki âyetin meâline atfedilmiştir.

Evet vakta ki, en evvel Kur’ân’ın senâsıyla başlandı. Sonra mü’minlerin medhine intikal etti. Sonra kâfirlerin zemmine incirar etti. Sonra, insanların kısımlarını ikmal etmek için, münafıkların kıssası zikredildi.

S - Kâfirlerin zemmi hakkında yalnız iki âyetle iktifa edilmiştir. On iki âyetin hülâsasıyla münafıklar hakkında yapılan itnab neye binaendir?

C - Münafıklar hakkında itnabı, yani tatvili icap ettiren birkaç nükte vardır:

Birincisi: Düşman meçhul olduğu zaman daha zararlı olur. Kandırıcı olursa daha habis olur. Aldatıcı olursa, fesadı daha şedit olur. Dahilî olursa, zararı daha azîm olur. Çünkü; dahili düşman kuvveti dağıtır, cesareti azaltır. Haricî düşman ise, bilâkis, asabiyeti şiddetlendirir, salâbeti arttırır. Nifakın cinayeti, İslâm üzerine pek büyüktür. Âlem-i İslâmı zelzeleye maruz bırakan nifaktır. Bunun içindir ki, Kur’ân-ı Azîmüşşan, ehl-i nifaka fazlaca teşniat ve takbihatta bulunmuştur.

Not

Dipnot-1 “İnsanlardan bir kısmı da, mü’min olmadıkları halde, ‘Allah’a ve âhiret gününe inandık’ derler; fakat onlar inanmamışlardır.” Bakara Sûresi, 2:8.

Kur’ân-ı Azîmüşşan: şan ve şerefi yüce olan Kur’ân	asabiyet: duygusal bağlılık, akrabalık, taraftarlık, milliyetçilik
atfedilmek: bağlanmak	atıf: (Ar. gr.) bağlaç; bir mânâ bütünlüğünü korumak için, bir bağlaç vasıtasıyla kendinden öncesiyle sonraki kelime veya cümle grubu arasındaki irtibatı sağlayan edat; “vav” harfi gibi
azîm: büyük	belâgat: sözün düzgün, kusursuz, yerinde, hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi
binaenaleyh: bundan dolayı	dahilî: içe ait, içle ilgili
ehl-i nifak: münafıklar; iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimseler	fesad: bozma, bozulma, bozgunculuk
garaz: maksat, gaye	habis: çirkin, pis
hülâsa: öz, özet	icap ettirme: gerektirme
ikmal: tamamlama	iktifa: yetinme
iktiza: bir şeyin gereği	incirar etmek: bir şeye varmak, dayanmak
intikal: geçme, bir şeye varma	itnab: sözü uzatma; yeni bir fayda için, maksadı alışılmamış bir tarzda uzun bir söz ile ifade etme
ittihad: birleşme	iştirak: katılım, ortaklık
kezâlik: böylece, bunun gibi	kâfir: Allah’ı veya Onun kesin olarak emrettiği şeylerden herhangi birini inkâr eden kimse
kıssa: ibretli hikâye	makabl: öncesi
maksad: hedef, gaye	maruz bırakma: karşı karşıya bırakma, tesirinde bırakma
meâl: anlam, mânâ	müfred: gr. tekil
münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse	nifak: iki yüzlülük, inanmadığı halde inanmış görünme hali
salâbet: değerleri korumadaki ciddiyet, dayanıklılık	senâ: övgü
takbihat: çirkinlikle niteleme, çirkin gösterme	tatvil: uzatma
tazammun: kapsama, içine alma	teşniat: çirkin görme, çirkin sayma
vakta ki: ne zaman ki, nasıl ki	veçh-i nazmı: tertip ve diziliş yönü
zelzele: sarsıntı	zem: kötü, kötülük, çirkinlik
âlem-i İslâm: İslâm dünyası

Benzer Konular

Bakara Suresi: 25. Âyet

İşarat-ül İ'caz / (Kıyamet ve Âhiret)den ﻭَﺑَﺸِّﺮِ ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﺍَﻣَﻨ&

Bakara Sûresi: 23.24. Âyet

ﻭَﺍِﻥْ ﻛُﻨْﺘُﻢْ ﻓِﻰ ﺭَﻳْﺐٍ Eğer sizler bunun içindekilerden şüphe edi

Münafıklar Bahsi

-1- Bu ayetin makabliye veçh-i nazmı: Nasıl ki, bir hükümde iki müfredin iştiraki veya bir maksada iki cümlenin ittihadı atfı icap ettirir.

2-Bakara Süresi

... 201 - Yine onlardan: "Ey Rabbimiz! Bize dünyada bir güzellik ve ahirette de bir güzellik ver ve bizi ateş azabından koru!" diyenler vardır. 202 - İşte onlar için, kazandıklarından bir nasib vardır.

İkincisi: Münafık olan, mü’minlerle ihtilât ede ede, yavaş yavaş ünsiyet kesb eder, imanla ülfet peyda eder. Gerek Kur’ân’dan, gerek mü’minlerden nifakın kötülüğü hakkındaki sözleri işite işite pis hâletten nefret eder. En nihayet, lisanından kelime-i tevhidin kalbine damlamasına zemin hazırlamak için itnab yapılmıştır.

Üçüncüsü: İstihza, hud’a, ikiyüzlülük, hile, kizb, riya gibi kötü ahlâklar münafıkta var. Kâfirde o derecede yoktur. Bu cihetten münafıklar hakkında itnab yapılmıştır.

Dördüncüsü: Alelekser münafıklar, ehl-i kitaptan oldukları için, şeytanî bir zekâ sahipleri olup, daha hilekâr, daha desiseci olurlar. İşte bu durumdaki münafıklar hakkında itnab, yani tatvîl-i kelâm, ayn-ı belâgattır.


Bu âyetin kelimeleri arasındaki münasebetlere gelelim:

﴾ ﴿ مِنَ النَّاسِ 1 car ve mecrûru, مَنْ kelimesine haber olduğu takdirde, şöyle bir sual varid olur ki: Münafıkların nâstan oldukları bedihîdir. Bu hüküm, mâlûmu ilâm etmekten ibaret kalır.

Elcevap: Malûmdur ki, bir hüküm bedihî olduğu zaman, o hükmün lâzımı kastedilir. Burada kastedilen, o hükmün lâzımı olan taaccüptür. Sanki Kur’ân-ı Azîmüşşan, zımnen “Münafıkların nâstan oldukları acip birşeydir” diyerek, halkı taaccüp etmeye dâvet etmiştir. Zira insan mükerremdir. Mükerrem olan insan, nifaka tenezzül etmez.

S - Madem ki مِنَ النَّاسِ haberdir, niçin مَنْ üzerine takaddüm etmiştir?

C - Madem ki o hükümden taaccüp kastedilmiştir; taaccüb-ü inşaînin şe’ni, kelâmın evvelinde bulunmaktır.

Sonra nâs tabirinden birkaç letâif çıkıyor.

Not

Dipnot-1 insanlardan…

Kur’ân-ı Azîmüşşan: şan ve şerefi yüce olan Kur’ân	alelekser: çoğunlukla, genellikle
ayn-ı belâgat: belâgatın ta kendisi	bedihî: apaçık, aşikar
cihet: yön, taraf	câr: (harf-i cer) başına geldiği ismin sonunu esre okutarak kendinden önceki fiilin mânâsını, başına geldiği isme çekip bağlayan harf
desise: hile, aldatma	ehl-i kitap: Allah’ın gönderdiği kitaplara inanan Hıristiyan ve Yahudiler
haber: Arapça gramerde, isim cümlesindeki hükmü (iş, oluş veya hareketi) ifade eden kısım	hud’a: hile, aldatma
ihtilât: karışma, iç içe girme	ilâm: bildirme
istihza: alay etme	itnab: sözü uzatma; yeni bir fayda için, maksadı alışılmamış bir tarzda uzun bir söz ile ifade etmek
kelime-i tevhid: “Allah’tan başka ilâh olmadığını ve Hz. Muhammed’in Onun elçisi olduğunu” dile getiren söz	kelâm: söz, ifade
kesb: kazanma	kizb: yalan
kâfir: Allah'ı veya Onun kesin olarak bildirdiği şeylerden herhangi birini inkâr eden kimse	letâif: incelikler, güzellikler
mecrûr: çekilen, sürüklenen; gr. başına geldiği câr harfiyle önündeki fiilin mânâsı kendine bağlanan ve daima esreli okunan kelime	mâlûm: bilinen, belirli
mükerrem: ikram edilen, ikrama mazhar olan	münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse
nifak: iki yüzlülük, inanmadığı halde inanmış gözükme	nâs: insanlar
peyda etme: kazanma	riya: gösteriş, iki yüzlülük
taaccüb-ü inşaî: fiili ve kesin bir olayı göstermeyen ve taaccüb ifade eden söz	taaccüp: hayret etme, şaşırma
takaddüm etme: öne geçme, önce gelme	tatvîl-i kelâm: sözü uzatma
tenezzül: inme, alçalma	varid olmak: meydana gelmek, doğmak
zımnen: gizli, kapalı olarak	ülfet: alışkanlık
ünsiyet: alışkanlık, yakınlık	şe’n: durum, özellik
مَنْ: (bk. ḥ-r-f

Birincisi: Kur’ân’ın, münafıkların şahıslarını tayin etmeyerek umumî bir sıfatla onlara işaret etmesi, Resul-ü Ekremin (a.s.m.) siyasetine daha münasiptir. Zira münafıkların şahıslarının tayiniyle kabahatleri yüzlerine vurulsaydı, mü’minler nefsin desisesiyle vesveseye düşerlerdi. Halbuki vesvese havfe, havf riyaya, riya nifaka müncer olur.

Ve keza, eğer Kur’ân onları tayinle takbih etseydi, “Resul-ü Ekrem (a.s.m.) mütereddittir, etbâına emniyeti yoktur” denilecekti.

Ve keza, bazan kötülük ifşa edilmezse tedricen zail olması ihtimali vardır. Fakat teşhir edildiği takdirde, kötülüğü yapan kimsenin hiddetini tahrik eder, fenalığı daha fazla yapmasına bâis olur.

Ve keza, nâs gibi umûmî bir sıfatın nifaka münafi olması, hususî sıfatların daha ziyade münafi olmasına delâlet eder. Zira, insan mükerremdir. Bu gibi rezaleti işlemek insaniyetin şânından değildir.

Ve keza, nâs tabiri, nifakın bir taife veya bir tabakaya mahsus olmayıp, hangi taife olursa olsun, insan nev’inde bulunmasıdır.

Ve keza, nâs tabiri, nifak bütün insanların haysiyet ve şereflerini ihlâl eden bir rezalet olduğundan, enzâr-ı âmmeyi nifakın aleyhine çevirtmekle izale ve adem‑i intişarına çalışmaları lüzumuna işarettir.

S – يَقُولُ 1 ile اٰمَناَّ 2 nın mercileri bir iken, birisinin müfred, diğerinin cem’ sîgasıyla zikirlerinde ne hikmet vardır?

C - Zarif bir letâfete işarettir ki, imanın mevsufu cem’ ise de telaffuz eden müfreddir.

﴾ يَقُولُ اٰمَناَّ 3 ﴿ cümlesi, onların iman dâvâlarını hikâyedir. Bu cümlede dâvâlarının

Not

Dipnot-1 Diyor ki. Dipnot-2 İman ettik. Dipnot-3 İman ettik derler.

Resul-ü Ekrem: Allah’ın en şerefli ve değerli elçisi olan Hz. Muhammed (a.s.m.)	adem-i intişar: yayılmama
bâis: sebep, neden	cem’: gr. çoğul
delâlet etmek: işaret etmek, göstermek	desise: hile, aldatma
dâvâ: iddia	enzâr-ı âmme: genelin bakışı, görüşü, kamuoyu
etbâ: tâbi olanlar, bağlı olanlar	fena: kötülük, çirkinlik
havf: korku	haysiyet: itibar, şeref
hiddet: kızgınlık, öfke	hikmet: sır, gaye, maksat
hususî: özel	ifşa: yayma
ihlâl etme: bozma	izale: yok etme, giderme
kabahat: suç	keza: böylece, bunun gibi
letâfet: incelik, güzellik	mahsus: özel, has
merci: dönme yeri, başvurulan yer	mevsuf: nitelendirilen; burada “biz” inandık diyen, münafıklar kastediliyor
müfred: gr. tekil	mükerrem: ikram edilen, ikrama mazhar olan
münafi: aykırı, zıt	münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse
müncer olma: sürüklenme, bir yere çekilip dayanma	mütereddit: kararsız, şüpheli
mü’min: iman eden, Allah’a ve Onun bildirdiği şeylere inanan	nefs: insanı maddî zevk ve isteklere sevk eden kuvvet
nev’i: tür, cins	nifak: iki yüzlülük
nâs: insanlar	rezalet: alçaklık
riya: gösteriş	sîga: gr. kip, kalıp
tahrik: harekete geçirme	taife: topluluk, grup
takbih: çirkinlikle niteleme, çirkin bulma	tayin: belirtme
tedricen: yavaş yavaş	telaffuz etme: söyleme, ifade etme
teşhir edilme: açıp dökme, gözler önüne serme	umûmî: umuma ait, genel
vesvese: kuruntu, şüphe, zan	zail olma: yok olma
zarif: ince, kibar

reddine iki cihetle işaret edildiği gibi, dâvâlarının takviyesine de iki vecihle ima edilmiştir. Şöyle ki:

يَقُولُ 1 kelimesi, madde cihetiyle onların iman dâvâsının ayn-ı itikad olmayıp ancak kuru bir sözden ibaret olduğuna işarettir. Kezâlik, muzari sîgasıyla zikrinde, onları aleddevam yaptıkları müdafaaya sevk eden, vicdanî bir sebep değildir, ancak halka karşı bir riyakârlık olduğuna işarettir.

Dâvâlarının takviyesine yapılan işaretler ise, اٰمَناَّ 2 fiil-i mazînin hey’etinden “Biz ehl-i kitap cemaatleri, eskiden beri mü’miniz. Şimdi imandan geri kalmamıza imkân yoktur” gibi takviye edici bir delil tereşşuh ettiği gibi, cem’e râci olan نَا zamirinden de “Bizler bir fert gibi değiliz, ancak muhteşem bir cemaatiz. Yalana tenezzül etmeyiz” gibi ikinci bir takviye daha çıkıyor.

﴾ بِاللهِ وَبِالْيَوْمِ اْلاٰخِرِ 3 ﴿ Kur’ân-ı Kerim, hikâye ettiği şeyleri ya aynıyla alır veya meâlinin ahzıyla veyahut ibaresinin telhisiyle bir tasarruf yapar. Birinci ihtimale göre, onların erkân-ı imaniyeden yalnız bu iki rüknü izhar etmeleri, rükünlerin en mühimlerini izhar etmekle sadakatlerini göstermeye işarettir. Ve aynı zamanda, onlardan en ziyade kabule şayan, zûumlarınca bu iki rükündür. İkinci ihtimale nazaran, Cenâb-ı Hakkın, imanın rükünleri içinde kutup sayılan bu iki rüknü tahsis etmesi, onların kuvvetle iddia ettikleri iman, dine iman olmadığına işarettir. Çünkü bu iki rüknün de muktezasına amel ve itikad etmemişlerdir. ب ’nin tekrarı, her iki rükne olan imanın bir cihetten olmadığına işarettir. Çünkü, Allah’a iman, Allah’ın vücud ve vahdetine imandır. Yevm-i âhirete iman ise, o günün hak olduğuna ve muhakkak geleceğine imandır.

Not

Dipnot-1 Diyor ki. Dipnot-2 İman ettik. Dipnot-3 Allah'a ve âhiret gününe.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	ahz: alma
aleddevam: devamlı, sürekli	ayn-ı itikad: gerçek inanç, inancın tâ kendisi
cem’: gr. çoğul	delil: işaret, alâmet; kendisine, doğru bir bakış açısıyla bakıldığında istenilen hedefe ulaştıran şey
dâvâ: iddia	ehl-i kitap: Allah’ın gönderdiği kitaplara inanan Hıristiyan ve Yahudiler
erkân-ı imaniye: imanın rükünleri, esasları	fiil-i mazînin hey’eti: gr. geçmiş zaman fiiline ait mânâlar
ibare: ifade, metin	ima: gizli ve ince bir mânâyı işaret etme, gösterme
itikad: inanç	izhar etme: gösterme
kabule şayan: kabul edilmeye lâyık	kezâlik: böylece, bunun gibi
meâl: anlam, mânâ	muhakkak: gerçekleşmesi kesin, şüphesiz
mukteza: bir şeyin gereği	muzari sîgası: gr. şimdiki, geniş ve yakın geleceği içine alan zaman kipi
nazaran: –e göre, nispetle	riyakârlık: iki yüzlülük, gösteriş yapma
râci: dönen, bir yere bağlı olan	rükün: esas, şart
sadâkat: bağlılık, doğruluk	sevk etme: yöneltme
tahsis: tercih etme, ayırma	takviye: kuvvet verme, güçlendirme
tasarruf yapma: kullanma	telhis: özetleme
tenezzül: alçalma, inme	tereşşuh etme: sızma, sızarak çıkma
vahdet: Allah’ın birliği	vecih: tarz, şekil
vicdanî: kalbe ait hislerin aynası olan vicdana ait, vicdanla ilgili	vücud: varlık
yevm-i âhiret: âhiret günü; öteki dünya, öldükten sonraki ebedî hayat	zamir: gr. ismin yerini tutan kelime
zûum: zan, kuru iddia	ب: (bk. ḥ-r-f
نَا: (bk. n-ḥ-v

﴾ ﴿ وَماَهُمْ بِمُؤْمِنِينَ 1 : S – اٰمَناَّ 2 ’ya müşabih olan وَمَا اٰمَنُوا 3 ’ya tercihen وَماَهُمْ بِمُؤْمِنِينَ olarak cümle-i ismiye ile denilmesinde ne hikmet var?

C - Birincisi: Her iki اٰمَناَّ arasında görülen zâhirî tenakuzdan içtinap etmek içindir.

İkincisi: اٰمَناَّ ihbar değildir, inşadır. İnşa, nefiy ile tekzip edilemediğindenوَمَا اٰمَنُوا denilmemiştir.

Üçüncüsü: اٰمَناَّ cümlesinden zımnen istifade edilen 4 نَحْنُ مُؤْمِنُونَ cümlesine nefiy ve tekzibi ircâ için وَماَهُمْ بِمُؤْمِنِينَ denilmiştir.

Dördüncüsü: Onların adem-i imanlarının devamına delâlet etmek için cümle-i ismiye ihtiyar edilmiştir.

S - Nefyi ifade eden مَا cümlenin evvelinde bulunduğu halde, cümleden istifade edilen devamı nefyetmeye delâlet etmediğinden hikmet nedir?

C - Nefiy, kesif bir harfin medlûlüdür. Devam ise, cümle-i ismiyenin heyet-i hafifesinden istifade edilen bir mânâdır. Binaenaleyh, kesif kesife, yani nefiy, imâna daha karibdir.

S - وَماَهُمْ بِمُؤْمِنِينَ ’deki haber üzerine harf-i cer olan ب’nin duhulü neye işarettir?
C - Onların zahiren imanları varsa da, hakikatte imana ehil ve lâyık insanlar olup, mü’minîn sınıfından addedilmediklerine delâlet için مَا ’nın haberi üzerine ب dahil olmuştur.

Not

Dipnot-1 “Onlar mü'min değiller, inanmadılar.” Bakara Sûresi, 2:8. Dipnot-2 İman ettik. Dipnot-3 İman etmediler. Dipnot-4 Biz mü’minleriz.

addedilmek: sayılmak, kabul edilmek	adem-i iman: imansızlık, iman etmeme
cümle-i ismiye: isim cümlesi	devam: burada imansızlığın devamı kastediliyor
duhul: girme, katılma, gelme	haber: Arapça gramerde, isim cümlesindeki hükmü (iş, oluş veya hareketi) ifade eden kısım
harf-i cer: cer harfi; gr. cümlede kendinden önceki fiilin veya ismin mânâsını kendinden sonraki kelime veya kelime guruplarına taşıyan harfler “an, min, be” gibi	heyet-i hafife: cümledeki her bir parçanın tek tek mânânın hafiif olduğunu göstermesi; hafif yapı
hikmet: gaye, fayda	ihbar (haber cümlesi): haber verme, bildirme; blğ.; bir sözü söyleyen için, “O bu sözünde doğrudur veya yalancıdır” hükmünün verilebileceği cümle
ihtiyar: seçme, tercih etme	inşa (inşâ cümlesi): blğ.; bir sözü söyleyen için “O bu sözünde doğrudur veya yalancıdır” hükmünün verilemeyeceği cümle
ircâ: geri döndürme, bağlama	içtinap: kaçınma, çekinme
karib: yakın	kesif: katı, yoğun; mânâ yoğunluğu
medlûl: mânâ, anlam, işaret edilmiş olan	müşabih: benzer, benzeyen
mü’minîn: iman edenler; Allah’a ve Onun peygamberlerle gönderdiği şeylere inananlar	nefy: olumsuzluk; burada cümleye olumsuzluk mânâsını veren “mâ” edatı kastediliyor
tekzip: yalanlama	tenakuz: çelişki, tutarsızlık, birbirini iptal edip bozma
zahiren: görünüşte	zâhirî: görünürdeki
zımnen: kapalı olarak	ب: (bk. ḥ-r-f
مَا: (bk. ḥ-r-f

﴿ يُخَادِعُونَ اللهَ وَالَّذِينَ اٰمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ اِلاَّۤ اَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ اَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ 1 ﴾

Bu âyet, bütün cümleleriyle nifaka hücum ederek, münafıkları tevbih, takbih, tehdit, tâyib etmekle, evvelce اٰمَناَّ 2 dedikleri kavli, ne maksada ve ne illete binaen söylediklerini ve nifakın en birinci cinayeti olan hud’a ve hilelerini beyan etmektedir.3

Evvelen, nifakın birinci cinayeti olan hud’aya ait يُخَادِعُونَ 4 ’den يَكْذِبُونَ 5 ’ye kadar yedi cümleye terettüp eden müteselsil neticeleri nazara almak lâzımdır

Birincisi: Allah’ı kandırmak gibi muhal bir şeyin talebinde bulundukları için tahmik edilmişlerdir.

İkincisi: Menfaat niyetiyle kendilerine zarar dokundurdukları için tesfih edilmiştir.

Üçüncüsü: Menfaati mazarattan tefrik edemedikleri için techil edilmişlerdir.

Dördüncüsü: Tıynetleri pis, sıhhatlerinin madeni hasta, hayat menbaları ölmüş, vesaire gibi rezaletleriyle terzil edilmişlerdir.

Beşincisi: Şifanın talebiyle marazlarını ziyade ettikleri için tezlil edilmişlerdir.

Altıncısı: Elemden maada birşeyi intaç etmeyen kavî bir azapla tehdit edilmişlerdir.

Yedincisi: İnsanlarca alâmetlerin en çirkini olan kizb ile teşhir edilmişlerdir.

Not

Dipnot-1 “Allah’ı ve mü’minleri güya aldatmaktadırlar. Halbuki onlar yalnız kendilerini aldatırlar da farkında bile olmazlar. Onların kalblerinde nifak hastalığı vardır. Kötülük işleyerek hastalıklarını tedavi etmeye çalıştıkları için Allah da onların o hastalıklarını arttırmıştır. Âyetlerimizi yalanlayıp durmaları yüzünden onlara pek acı bir azap vardır.” Bakara Sûresi, 2:9-10. Dipnot-2 İman ettik. Dipnot-3 Nifaktan doğan cinayetler şunlardır: Hud’a, ifsad, mü’minleri sefihlikle itham ve onlarla istihza etmek. Dipnot-4 Aldatırlar. Dipnot-5 Yalan söylerler.

alâmet: belirti, iz	hud’a: hile, aldatma
illet: asıl sebep	intaç etme: netice verme, doğurma
kavl: söz, ifade	kavî: güçlü
kizb: yalan	maada: başka, hariç
maraz: hastalık	mazarat: zararlar
menba: kaynak	münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse
müteselsil: zincirleme, peş peşe	nazara almak: dikkate almak
nifak: münafıklık, ikiyüzlülük	tahmik: ahmak sayma, ahmak olduğunu dile getirme
takbih: çirkin görme	techil: cahil ve bilgisizliğini dile getirme, ortaya koyma
tefrik: ayırma, ayırd etme	terettüp: gerekme, lâzım gelme
terzil edilme: rezil edilme, alçaltılma, aşağılanma	tesfih: akılsız, beyinsiz olduğunu söyleme
tevbih: azarlama, kınama	tezlil edilme: küçük düşürülme, aşağılanma
teşhir: sergileme, ilân etme, duyurma	tâyib: ayıplama
tıynet: huy, tabiat, kişinin yapısı	vesaire: diğer, başka şeyler

Sonra bu yedi cümlenin arasındaki intizam ve irtibatın, şöyle bir tasvirle dinlenmesi lâzımdır:

Bir şahıs bir şahsı, nasîhatle fena bir şeyden men etmek üzere şöyle tevcih-i kelâmda bulunur: “Ey kişi! Aklın varsa şu yapmak istediğin şey muhaldir, hem nefsine zarardır. Hem iyiyi kötüyü tefrik edecek bir hissin yok mudur? Anlaşılan, hakikatı hurafe, tatlıyı acı gösteren seciyende bir hastalık vardır. Şüphesiz o hastalıktan kurtulup şifayab olmak istiyorsun. Fakat senin bu halin, o hastalığı izale değil, tezyid ediyor. Eğer bu halinle bir lezzet, bir zevk istersen, en şedit bir elemi intaç eden bir azap eline geçer. En nihayet sarhoşluktan ayrılıp, kötü halinden vazgeçmediğin takdirde, fesadın başkalara geçmemek üzere hortumun üzerine, bir damganın vurulmasıyla seni teşhir ve ilân etmek lâzımdır.”

Kezalik, Cenâb-ı Hak, münafıkları nifaktan zecr ve men için kötü hallerini şöylece nakletmekle yüzlerine vuruyor:

﴿ يُخَادِعُونَ اللهَ ﴾: Yani, hile ile Allah’ı kandırmak istiyorlar. Zira Resul-ü Ekrem (a.s.m.) Allah’ın elçisidir. Ona yapılan hile Allah’a racidir. Allah’a yapılan hile ise muhaldir. Muhali talep etmek hamakattir. Böyle hayvancasına hamakat, taaccübü muciptir.

﴾ وَمَا يَخْدَعُونَ اِلاَّ اَنْفُسَهُمْ ﴿ : Yani, onlar ancak nefislerine hile yapıyorlar; zira fiillerinde nef’ değil, zarar vardır. Bu zarar da nefislerine racidir. Nefislerine zarar veren, ancak süfeha kısmıdır.

﴿ وَمَا يَشْعُرُونَ ﴾: Yani, nef’ ve zararı tefrik edecek bir hisse malik değillerdir. Bu ise cehaletin en edna ve en aşağı bir derekesine düştüklerine işarettir.

﴾فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ﴿: Yani, nifak ve hasetten kalblerinde, ruhlarında öyle bir maraz vardır ki, o maraz, hakkı bâtıl, hakikati hurafe telâkki etmeye sebeptir. Zaten fasit bir kalbden, bozuk bir ruhdan böyle rezaletlerin çıkması bedihîdir.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	Resul-ü Ekrem (a.s.m.): Allah’ın en şerefli ve değerli elçisi olan Hz. Muhammed (a.s.m.)
bedihî: apaçık	bâtıl: gerçek ve doğru olmayan, sahte, yalan
cehalet: cahillik, bilgisizlik	cevher: öz, asıl, esas
câmid: katı, donuk; cansız	dereke: normalin altındaki derece, seviye
edna: en alçak, en düşük	elem: acı, üzüntü
fasit: bozuk	fena: kötü, çirkin
fesad: bozgunculuk	hamakat: ahmaklık
hurafe: delile dayanmayan saçma inanış, boş	ihtiyar: tercih, seçme gücü
intizam: düzen, tertip	izale: giderme, yok etme
kezalik: böylece, bunun gibi	malik: sahip
maraz: hastalık	muhal: olması imkânsız olan şey
münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse	nefs: can, hayat, kişinin kendisi
nef’: fayda	nifak: münafıklık, ikiyüzlülük
raci: dönük, bağlanan	ruh: canlı, şuurlu, çevresini görüp gösteren hayat kaynağı olan nurlu varlık, öz, cevher
seciye: karakter, huy, tabiat	süfeha: sefihler; sefih
taaccübü mucip: şaşkınlığı, gerektiren, hayret sebebi	tasvir: şekillendirerek anlatma ve ifade etme
tefrik etme: ayırd etme, ayırma	telâkki etme: anlama, kabul etme
tevcih-i kelâm: söz yöneltme	tezyid etme: arttırma, çoğaltma
teşhir: sergileme, ilân etme, duyurma	zecr: yasaklama, menetme, kovma
şedit: şiddetli	şifayab: şifa bulma, iyileşme

﴿ فَزاَدَهُمُ اللهُ مَرَضًا ﴾: Yani, eğer onlar yaptıkları fenalıkla gayz ve hasetlerini izale için bir deva, bir ilâç talebinde iseler, o zannettikleri ilâç, kalblerini, ruhlarını bozan bir zehirdir. Zehirle kendi tedavisine çalışan, elbette zelildir. Evet, kırık ve yaralı bir el ile intikamını almak isteyen, yarasının artmasına hizmet eden bir miskindir.

﴿ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَلِيمٌ ﴾: Yani, eğer onlar bir zevk, bir lezzet talebinde iseler, şu nifaklarında pek çok maâsî olduğu gibi, muvakkat bir lezzet bile yoktur. O nifak, ancak dünyada şedit bir elemi, âhirette de en şedit bir azabı intaç edecek bir dalâlettir.

﴿ بِمَاكَانُوا يَكْذِبُونَ ﴾: Yani, yaptıkları kizbden pişman olup, nedamet etmedikleri takdirde, beynennas yalancılıkla teşhir ve bir alâmetle tevsimleri lâzımdır ki, başkalar onlara itimad edip marazlarına maruz kalmasınlar.


Mezkûr cümlelerin eczaları arasında bulunan irtibat ve intizamın beyanına gelelim:

Münafıkların yaptıkları hileden takip edilen gayenin muhal olduğuna ve o muhaliyeti göz önüne getirip çirkin bir şekilde gösterilmesine tasrih edilmek üzereيُخَادِعُونَ اللهَ وَالَّذِينَ اٰمَنُوا 1 cümlesinde münafıkların amelinden (müşareket babından) muzari sîgasıyla hud’a ünvanıyla tabir edilmiştir.

Ve keza, makamın iktizası hilâfına اَلنَّبِىُّ 2 ’ye bedelاَللهَ ve اَلْمُؤْمِنُونَ 3 ’ye bedel وَالَّذِينَ اٰمَنُوا 4 zikredilmiştir. Çünkü يُخَادِعُونَ 5 ’nin maddesinden nefret çıkar. Sîgasından devam ve istimrar çıkar. Babından müşareket çıkar. Müşareket

Not

Dipnot-1 “Allah’ı ve O’na inananları aldatmaya çalışırlar.” Bakara Sûresi, 2:9. Dipnot-2 Nebî, Hz. Peygamber. Dipnot-3 Mü’minler. Dipnot-4 İman edenler ki. Dipnot-5 Onlar aldatırlar.

alâmet: belirti, iz	bab: mufâale babı, kalıbı
beynennas: insanlar arasında	dalâlet: hak yoldan sapkınlık
deva: ilâç, çare	ecza: cüzler; parçalar, bölümler, kısımlar
elem: acı, üzüntü	fena: kötü, çirkin
gayz: öfke, hiddet, kin	haset: kıskançlık
hilâf: ters, zıt	hud’a: hile, aldatma; başkasına karşı, görünüşte doğruluk düşündüren bir işi açıklayıp, içinde onu zarara sokacak bir şeyi gizleme
iktiza: bir şeyin gereği	intaç etme: netice verme, doğurma
intizam: düzen, tertip	irtibat: ilişki, bağ
istimrar: süreklilik, devamlılık	itimad etme: güvenme
izale: yok etme, giderme	keza: bunun gibi, böylece
kizb: yalan	maraz: hastalık
maruz: uğrama, tesirinde kalma	maâsî: günahlar, suçlar
mezkûr: söz edilen, anlatılan	muhaliyet: imkânsızlık
muvakkat: geçici	muzari sîgası: gr. şimdiki, geniş ve gelecek zaman kipi, kalıbı
münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse	müşareket: ortaklık
müşareket babı: fiilin iki veya daha fazla şahıs tarafından meydana geldiğini gösteren fiil kalıbı	nedamet: pişmanlık
nifak: münafıklık, ikiyüzlülük	sîga: gr. kalıp, kip
tasrih: açıklama, açığa çıkarma	tevsim: damgalama, işaretleme
teşhir: ilân etme, duyurma	zelil: alçak
âhiret: öteki dünya, öldükten sonraki sonsuz hayat	şedit: şiddetli

ise müşakeleti, yani mukabele-i bilmisli icap eder. Müşakelet ise onların seyyielerine karşı seyyie ile mukabele edileceğini istilzam eder. Demek onların devam ile yaptıkları şu kötü fiil, nefisleri titreten bir nefreti intaç ettiği gibi, takip ettikleri garazın da akim kaldığına delâlet eder.

اَللهُ kelimesinin tasrihinden de garazlarının muhal olduğuna delâlet vardır. Çünkü Resul-ü Ekreme (a.s.m.) yapılan hud’a Allah’a racidir. Allah ile pençeleşmek isteyen düşer.

﴾ ﴿ وَالَّذِينَ اٰمَنُوا 1: اَلَّذِينَ ’nin iphamını izale etmek için sıla olarak iman sıfatının ihtiyar edilmesi, onların iman cihetiyle kendilerini sevdirerek mü’minlerden addetmek istemiş olduklarına işarettir. Ve keza nur-u imanla akılları münevver olan mü’minlerin dirayetinden hilelerinin gizli kalmamasına bir îmâdır.

﴾ ﴿ وَمَا يَخْدَعُونَ اِلاّٰ اَنْفُسَهُمْ 2: Bu cümledeki hasr, kemal-i sefahetlerine işarettir. Zira mü’minlere zarar verdirmek için yaptıkları muamele mâkûse olup, onlar baltayı nefislerine vurmakla, sanki o hud’ayı bizzat nefislerine yapmakla sefahetlerini ilân etmişlerdir. يَخْدَعُونَ 3 ’nin يَضُرُّونَ 4 ’ye tercihi, yine onların sefahetlerine işarettir. Çünkü ashab-ı ukûl arasında kasten nefsine zarar veren vardır. Fakat amden kendisiyle hud’a eden yoktur, meğer ki insan suretinden çıkmış ola...

اَنْفُسَهُمْ 5 Bu ünvan, onların pek aziz ve sevgili olan nefislerini memnun etmek üzere bir hazz-ı nefsânî kazanmak niyetiyle yaptıkları nifak, aksul-amel kabilinden bir zakkum-u esmar olduğuna işarettir.

Not

Dipnot-1 İman edenler ki. Dipnot-2 “Onlar ancak kendilerini aldatırlar.” Bakara Sûresi, 2:9. Dipnot-3 Aldatırlar. Dipnot-4 Zarar verirler. Dipnot-5 Kendilerine.

Resul-ü Ekrem (a.s.m.): Allah’ın en şerefli ve değerli elçisi olan Hz. Muhammed (a.s.m.)	addetmek: saymak, kabul etmek
akim kalma: neticesiz kalma, başarısız olma	aksul-amel: tepki, reakisyon
ashab-ı ukul: akıl sahipleri	delâlet: işaret etme, gösterme
dirayet: incelikleri kavrayış, sezgi, kabiliyet	garaz: istek, gaye, maksat
hasr: sınırlandırma, ait kılma; bir hükmün yalnızca bir şeye, veya bir şahsa verilmesi	hazz-ı nefsânî: nefsin hoşuna giden zevk ve lezzet
hud’a: hile, aldatma	icap etme: gerektirme
ihtiyar: tercih, seçme	ima: işaret
intaç etme: netice verme, doğurma	ipham: kapalılık, belirsizlik
istilzam etme: lüzumlu kılma, gerektirme	izale etmek: yok etmek, gidermek
kabilinden: türünden, çeşidinden	kemal-i sefahet: tam bir beyinsizlik, ahmaklık
keza: böylece, bunun gibi	muhal: gerçekleşmesi imkânsız
mukabele: karşılık verme	mukabele-i bilmisl: benzeriyle, aynıyla karşılıkta bulunma
mâkûse olma: tersine dönme, ters tepme	münevver: aydınlanmış, nurlanmış
müşakelet: benzerlik; aynıyla karşılık verme	nefis: kişinin, kendisi; insanı maddî zevk ve isteklere sevk eden kuvvet
nifak: münafıklık, iki yüzlülük	nur-u iman: iman ışığı, aydınlığı
raci: geri dönen, bağlanan	sefâhet: ahmaklık, beyinsizlik
seyyie: günah	sıla: gr. sıla cümlesi; Arapça’da “ellezî=öyleki” gibi müphem isimlerden hemen sonra gelip öncesini açıklayan cümle
tasrih: açıklama, açıkça ifade etme	zakkum-u esmar: cehennem meyveleri
âmden: bilerek, isteyerek, kasıtlı olarak	اَلَّذِينَ: (bk. n-ḥ-v

S - Bu cümledeki hasırdan anlaşılır ki, onların hud’a ve nifakları İslâmiyete ve âlem-i İslâma zarar vermemiştir. Halbuki âlem-i İslâmın unsurları, onların öldürücü zehir gibi intişar eden nifak şubelerinden gördüğü zararları, hiçbir şeyden görmemiştir.

C - Âlem-i İslâmda görünen zararlar ancak onların bozulmuş tabiatlarından, tefessüh etmiş fıtratlarından, taaffün etmiş vicdanlarından neş’et ve intişar etmiştir. Yoksa onların arzu ve ihtiyarlarıyla yaptıkları hud’a ve hilelerin neticesi değildir. Çünkü onların hileleri Cenâb-ı Hakka, Peygamber-i Zişana (a.s.m.), cemaat-ı müslimîne yapılan bir muameledir. Allah, o muameleye âlimdir. Peygamber-i Zişan da (a.s.m.) vahiyle vakıftır. Cemaat-i müslimînce de imanî bir şiddet-i zekâ sayesinde, o gibi hileler tesettür edip, gizli kalamaz. Demek onların âlem-i İslâma vurdukları balta, dönüp kendi başlarını parçalamıştır. Çünkü aldanan, cemaat-i müslimîn değildir. Ancak aldanan, aldatandır.﴾ ﴿ وَمَا يَشْعُرُونَ 1: Yani, onlar yaptıkları hilenin nefislerine raci olduğunu hissetmiyorlar. Bu fezleke onların cehaletini ilân ediyor. Çünkü ukalâdan değildirler. Çünkü onların bu işi ukalâ işi değildir. Ve keza, hayvan sınıfına da benzemiyorlar. Çünkü hayvanlar zararlı olan şeyleri hissettikleri zaman çekinirler. Demek bunlar, hiss-i hayvanîden de mahrumdurlar. Öyleyse bunlar, ihtiyarları ve şuurları olmayan cemadat nev’ine dahildirler.

﴾ ﴿ فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ 2: Bu cümlenin, makabliyle veçh-i irtibatı: Vakta ki onlar, şuur hissini istihdam ederek muhakeme-i akliye ile amel etmediler; anlaşıldı ki, ruhlarında bir maraz vardır. Ve lâakal onun zararlı bir maraz olduğunu bilmeleri lâzımdır ki, o marazdan sâdır olan hükümlere itimat etmesinler. Çünkü o maraz, hakikatleri tağyir etmekle acıyı tatlı, çirkini güzel göstermek şanındandır.

Zarfiyeti ifade eden فِى lâfzından anlaşılır ki, onların marazları kalbin sathında

Not

Dipnot-1 “Farkına varmıyorlar.” Bakara Sûresi, 2:9. Dipnot-2 “Onların kalplerinde hastalık vardır.” Bakara Sûresi, 2:10.

Peygamber-i Zişan (a.s.m.): şan ve şeref sahibi olan peygamberimiz Hz. Muhammed (a.s.m.)	cemaat-ı müslimîn: Müslümanlar topluluğu
cemadat: cansızlar	fezleke: özet
fıtrat: yaratılış, mizaç, karakter	hakikat: gerçek
hasr: sınırlandırma, ait kılma; bir hükmün yalnızca bir şeye veya bir şahsa verilmesi	hiss-i hayvanî: hayvanî duygu
hud’a: hile, aldatma	ihtiyar: istek, irade, seçim
imanî: imanla ilgili, imana dair	intişar: yayılma
istihdam etme: hizmet ettirme, bir görevde çalıştırma	itimat: güvenme
keza: böylece, bunun gibi	lâakal: en az, en azından
lâfz: ifade, söz	mahrum: yoksun
makabli: öncesi	maraz: hastalık
muhakeme-i akliye: akıl yürütüp düşünme, değerlendirme	nefis: kişinin kendisi
nev’i: tür, çeşit	neş’et: doğma, meydana gelme
nifak: münafıklık, iki yüzlülük	raci: geri dönen, bağlanan
sath: yüzey	sâdır: çıkan; ortaya çıkan, meydana gelen
taaffün: kokuşma, çürüme	tağyir: değiştirme
tefessüh: bozulma	tesettür etme: gizlenme, örtünme
ukalâ: akıllılar, akıl sahipleri	vahiy: Cenab-ı Hak tarafından Cebrail (a.s.) vasıtası ile peygamberlere bildirilen hakikatler
vakta ki: ne zaman ki	vakıf: anlayan, bilen
veçh-i irtibat: bağlantı, ilişki yönü	zarfiyet: gr. yer ve zamanla ilgili
âlem-i İslâm: İslâm dünyası	âlim: her şeyi hakkıyla bilen, ilmi her şeyi kuşatan Allah
şiddet-i zekâ: büyük zekâ, anlayış	فِى: (bk. ḥ-r-f