Konu: Bakara Sûresi - Münafıklar Bahsi

﴾ لاَ يُبْصِروُنَ 1 ﴿ cümlesi ise üçüncü bir hüsranlarına işarettir. Çünkü insan zulmete düşmekle yolunu kaybettiği zaman, arkadaşlarını ve eşyasını görmekle bir derece mütesellî olur. Fakat bunları da görmediği gibi, onun o karanlıkta durması ve yürümesi bir musibet ve bir vahşettir.

﴾ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ 2 ﴿ Yani, “Sağır, lâl, kör olup dönemezler.”

Bir insan, böyle bir belâya düştüğü zaman, dört cihetle ümitvar ve müteselli olabilir.

Birincisi: Köylü halkından veya geçen yolculardan bir ses gelir de, o ses vasıtasıyla yolunu bulup görmek ümidinde olur. Halbuki gecesi sâkit ve sâkin, sessiz ve sadâsız bir gece olduğundan, o adamla bir sağırın arasında fark kalmaz. Bu cihetten ümidinin kesik olduğuna işaret eden Kur’ân-ı Kerim صُمٌّ 3 kelimesini demiştir.

İkincisi: Eğer çağırıp yardım isterse, belki bir işiten olur da onun kurtulmasına gelir diye bir ümit besleyebilir. Fakat gecesi sağır olduğu için, dilli, dilsiz birdir. Bu recasını da kesmek için بُكْمٌ 4 denilmiştir.

Üçüncüsü ise:Gideceği cihetin yolunu tahminen tayin etmek ve görmek için bir alâmet, bir ateş, bir yıldız arar, müteselli olur. Halbuki gecesi öyle zulmetlidir ki, gözlü gözsüz bir olur. O adamın bu emelini söndürmek için عُمْىٌ 5 denilmiştir.

Dördüncüsü: O belâdan kurtulup rücu etmek için var kuvvetiyle çalışmaktan mâada bir çare kalmadığını görür görmez, kuvvetine güvenir, ümitvar olur. Halbuki zulmet her taraftan o adamı öyle ihata etmiştir ki, o adam bütün kuvvetiyle çalıştığı halde kurtuluş imkânını bulamaz. Kendi su-i ihtiyarıyla bataklığa giren ve bir daha çıkması mümkün olmayan bir hayvan gibi, o zulmet içinde kalır. Evet, çok şeyler var ki, insan ihtiyarıyla girer, fakat çıkması mümteni olur. İnsan onu bırakır, fakat o insanı bırakmaz.

İşte onların şu vaziyetlerine karşı فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ 6 denilmiştir ki, o musibetten

Not

Dipnot-1 Görmezler. Dipnot-2 Bakara Sûresi, 2:18. Dipnot-3 Sağırlar. Dipnot-4 Dilsizler. Dipnot-5 Körler. Dipnot-6 “Onlar geri dönemezler.” Bakara Sûresi, 2:18.

alâmet: belirti, işaret	cihet: yön
emel: arzu, istek	eşya: şeyler, varlıklar
hüsran: zarar, kayıp	ihata: kuşatma
ihtiyar: irade, dileme, tercih	lâl: dilsiz
musibet: belâ, sıkıntı	mâada: -den başka
mümteni: imkânsız	mütesellî: teselli bulan
reca: ümit	rücu etmek: dönmek
sadâsız: sessiz	su-i ihtiyar: iradenin kötüye kullanımı, kötü seçim
sâkit: suskun, susan	vahşet: ürküntü, korku
zulmet: karanlık	ümitvar: ümitli

kurtulup rücularına bir çare kalmadığına ve son ümitlerinin de kesildiğine binaen, vahşet, yeis ve korkular içinde kaldıklarına işarettir.

Cümlelerin hey’etlerine gelince:

﴾ مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِى اسْتَوْقَدَ نَاراً 1 ﴿ cümlesi, nüktelere bir define hükmündedir. Şöyle ki:

Lisanlarda deveran eden ve beynennas garip ve acip şeylerde kullanılan ve “hikmetü’l-avam” ve “felsefetü’l-umum” ile anılan مَثَلُ 2 kelimesi, münafıkların vaziyetleri bir uğrube ve kıssaları bir acube olduğuna işarettir. Bu işaretten, onların sıfatları üstünde nefretin, lisanları üstünde lânetin ilelebed darb-ı mesel gibi deveran etmek şânında olduğuna bir remiz vardır.

Sual: Teşbihi ifade eden her iki mesel arasındaki ك ’in hazfı belâğatçe daha makbul olduğu halde, niçin burada hazfedilmemiştir?

Elcevap: Bu makamda edat-ı teşbihin zikri, hazfından daha beliğdir. Zira sâmi, teşbih edatını görür görmez, teşbihle alâkadar olur. Müşebbehünbihte olan her noktayı, müşebbehteki nazirine tatbik eder. Fakat edat-ı teşbihin mahzufu takdirde, teşbihten gaflet ederek her iki tarafı birbirine tatbik etmek fikrine gelmemesi ihtimali vardır. İkinci mesel kelimesi ise, ateş yakan o adamın vaziyeti, efkâr-ı âmmece bir darb-ı mesel hükmüne geçmiş olduğuna işarettir.

Sual: Ateşi yakanlar bir cemaat iken müfred işareti olan اَلَّذِى ile işaret edilmesi neye binaendir?

Elcevap: Ferdin yapacağı bir işe cemaatin iştirak etmesiyle ziyadelik veya noksanlık hasıl olmadığı takdirde, fert veya nevi, cüz veya küll bir olur. Maahaza اَلَّذِى

Not

Dipnot-1 “Onların durumu bir ateş yakan kişi gibidir.” Bakara Sûresi, 2:17. Dipnot-2 Örnek.

acube: çok acayip, garip, şaşırtıcı	beliğ: açık; belâğat ilminin kurallarına uygun olan
belâgat: sözün düzgün, kusursuz, hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi	beynennas: insanlar arasında
binaen: -dayanarak	cüz’: parça
darb-ı mesel: meşhur söz, atasözü	define: gizli hazine
deveran etmek: dönüp dolaşmak	edat-ı teşbih: teşbih, benzetme edatı
efkâr-ı amme: umumun fikir ve düşünceleri, kamuoyu	felsefetü'l-umum: halk felsefesi
hasıl olma: meydana gelme	hazf: bir sözü bir sırra binaen ifade içinde zikretmeme, aradan çıkarma, kaldırma
hey’et: genel yapı	hikmetü'l-avam: avam felsefesi; halk arasında bilinen hikmetli sözler
ilelebed: sonsuza kadar	iştirak etme: ortak olma, katılma
küll: bütün	kıssa: ibretli hikâye
lisan: dil	maahaza: bununla birlikte, bununla beraber
mahzuf: bir sırra binaen ifade içinde zikredilmeyen, aradan çıkarılan, kaldırılan söz	mesel: meşhur söz
müfred: gr. tekil	münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse
müşebbeh: benzetilen	müşebbehünbih: kendisine benzetilen
nazir: benzer, benzeyen	nevi: çeşit, tür
nükte: ince ve derin mânâ	remiz: gizli bir mânâyı ince bir işaretle gösterme
rücu: geri dönme	sâmi: işiten, dinleyen
tatbik etmek: uygulamak	teşbih: benzetme
uğrube: çok garip, tuhaf	vahşet: ürküntü, korku
yeis: ümitsizlik	zira: çünkü
ziyade: çok, fazla	اَلَّذِى: (bk. n-ḥ-v
ك: “gibi, benzeri” mânâsına gelen teşbih edatı

müfred işareti olması, onlardan herbir ferdin, dehşeti temessül ve kabahati tasvir etmekte müstakil olduğuna işarettir. اِسْتَوْقَدَ 1 ’deki س ateş yakmalarının külfetle ve araştırmakla husule geldiğine işarettir. Hem اِسْتَوْقَدَ ’nin ifrad sigasıyla olması نُورِهِمْ 2 ’deki cem’ zamiri, bir cemaat için bir ferdin ateş yakması âdet olduğuna işarettir. Hem lâmba vesaire gibi âlât-ı tenviriye arasında نَارٌ ’ın intihap edilmesi, teklifin pek şiddetli bir nur olduğuna ve onların izhar ettikleri zahirî nur altında fitne ateşini yaktıklarına işarettir.

İhtar: Nekre olarak نَارٌ 3 kelimesinin zikri, onların şiddet-i lüzumundan dolayı herhangi bir ateş olursa olsun, hemen yakmak ihtiyacında olduklarına işarettir.

﴾ فَلَمَّا اَضَآءَتْ مَاحَوْلَهُ ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ 4 ﴿: Takibi ifade eden فَلَمَّا 5 ’deki ف onların yeisten sonra ümit ve reca zamanlarının geldiğine işarettir.

لَمَّا ise, kıyas-ı istisnaî ile anılan, dahil olduğu cümlelerden birinci cümlenin tahakkuk ve vücuda geldiğine delâlet etmekle, ikinci cümlenin de vücuda geldiğini intaç ettiğine ve onların tesellî ve ümitlerinin tamamıyla kesilmiş olduğuna işarettir.

اَضَآءَتْ 6 kelimesi, onların ısınmaya değil, aydınlanmaya ihtiyaçları olduğuna işarettir ki, etrafında bulunan zararlı şeyleri görüp onlardan tahaffuz etsinler.

Not

Dipnot-1 Ateş yaktı. Dipnot-2 Onların nuru, ışığı. Dipnot-3 Ateş. Dipnot-4 “Ateş çevresini aydınlattığı zaman Allah onların gözlerinin nurunu yok etti.” Bakara Sûresi, 2:17. Dipnot-5 Ne zaman ki. Dipnot-6 Işık verdi.

cem’: gr. çoğul	delâlet etmek: delil olmak, işaret etmek
husule gelmek: meydana gelmek	ifrad sigası: gr. tekil kipi; yani “ateş yaktı” anlamındaki “istevkade” fiilinin 3. tekil şahıs kipinde olması kastediliyor
ihtar: hatırlatma, ikaz	intaç etme: sonuç verme
intihap etmek: seçmek	izhar etmek: göstermek, açığa çıkarmak
kabahat: suç, günah	külfet: yük, ağırlık
kıyâs-ı istisnâî: seçmeli kıyas; bir kıyasın sonucunun aynı yahut karşıt halinin öncüllerde hem anlam hem de şekil bakımından bulunmasıyla meydana gelen kıyas	maahaza: bununla birlikte, bununla beraber
müfred: gr. tekil	müstakil: bağımsız
nekre: gr. başına “el” takısı almamış, mânâsı kapalı, belirsiz isim	reca: ümit
tahaffuz etme: korunma	tahakkuk: gerçekleşme
takip: takip edatı	temessül: yansıtma
vücuda gelmek: var olmak, meydana gelmek	yeis: ümitsizlik
zahirî: dış görünüşe ait	zamir: gr. ismin yerini tutan kelime
âlât-ı tenvir: aydınlatma âletleri, cihazları	şiddet-i lüzum: şiddetli gereklilik, ihtiyaç
اَلَّذِى: (bk. n-ḥ-v	ف: (bk. ḥ-r-f
لَمَّا: (bk. ḥ-r-f

مَاحَوْلَهُ 1 dehşetin her dört taraftan ihata eylediğine ve ziya ile cihât-ı sitteden hücum eden zararlardan tahaffuz etmek lüzumuna işarettir.

ذَهَبَ 2 Bu kelime ile اَضَآءَتْ 3kelimesi arasındaki lüzum meselesi geçmiştir; oraya bakılsın.

ذَهَبَ اللهُ 4 Zehabın Allah’a isnadı, iki cihetten reca ve ümitlerinin kesik olduğuna işarettir. Birincisi: Âfet, semâvî olduğundan, def’i mümkün değildir. İkincisi: O âfet, kusurlarının cezası olduğundan Cenâb-ı Haktan merhamet de reca edilemez. Çünkü iptal-i hak için çalışan adam Haktan yardım ve merhamet talep edemez.

بِنُورِهِمْ 5 ’deki harf-i cer olan ب nur ve ziyanın bir daha avdet etmemesine işarettir. Çünkü ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ ’in mânâsı, “Allah onların nurlarını götürmüştür.” Malûmdur ki, Allah’ın aldığı birşeyi kimse reddedemez. نُورٌ 6 ünvanı ise, sırat üstündeki hallerini andırır. İhtisası ve hasrı ifade eden نُورٌ ’un هُمْ 7 zamirine olan izafesi, onların şiddet-i teessürlerine işarettir. Zira halkın ateşleri yanarken bir insanın ateşi sönse, o insan çok müteessir olur.

﴾وَتَرَكَهُمْ فِى ظُلُمَاتٍ لاَيُبْصِروُنَ 8 ﴿ ^{Harf-i atıf olan و onların iki zararı}

Not

Dipnot-1 Çevresine. Dipnot-2 Giderdi, aldı. Dipnot-3 Aydınlattı. Dipnot-4 Allah giderdi, aldı. Dipnot-5 Onların nurunu. Dipnot-6 Bir nur. Dipnot-7 Onlar. Dipnot-8 “Allah onları karanlıklar içinde, hiçbir şeyi göremez halde bıraktı.” Bakara Sûresi, 2:17.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	Hak: varlığı doğru ve gerçek olan, her şeyi hakkıyla yaratan ve her hakkın sahibi olan Allah
avdet etme: geri dönme	cihet: taraf, yön
cihât-ı sitte: altı yön	harf-i atıf: atıf harfi, bağlaç; (Ar. gr.) mânâ bütünlüğünü korumak için, kelime veya cümle grubu arasındaki irtibatı sağlayan harf, “vav” gibi
harf-i cer: cer harfi; gr. cümlede kendinden önceki fiilin veya ismin mânâsını kendinden sonraki kelime veya kelime guruplarına taşıyan harfler “an, min, be” gibi	hasr: sınırlandırma, ait kılma; bir hükmün yalnızca bir şeye, veya bir şahsa verilmesi
ihata: kapsama, kuşatma	ihtisas: mahsus olma, özel olma, ait olma
iptal-i hak: hakkın ortadan kaldırılması	isnad: dayandırma
izafe: isnad etme, dayandırma	merhamet: şefkat etme
müteessir: etkilenen, üzülen	nur: aydınlık, ışık
reca: istenme, ümit	semâvî: Allah tarafından olan, İlâhî
sırat: Cennete gidebilmek için herkesin üzerinden geçmesi gereken, Cehennem üzerinde kurulmuş köprü	tahaffuz etme: korunma
zamir: ismin yerini tutan kelime; ben, sen, o gibi	zehab: giderme, alıp götürme
zira: çünkü	ziya: ışık
âfet: felâket, musibet	şiddet-i teessür: şiddetli üzüntü
ب: (bk. ḥ-r-f	و: (bk. ḥ-r-f

cem etmiş olduklarını ifade ediyor. Birisi, ziyalarının selb edilip söndürülmesidir. İkincisi ise, zulmetin onlara ilbas edilip giydirilmesidir.

تَرَكَ 1 ünvanı ise, onlar ruhsuz bir ceset, içsiz bir kabuk hükmünde olduklarından, bu gibilerin hali, onlardan alâkayı kesip bütün bütün terk edilmelerine delâlet eder.

فِى edatının ifade ettiği zarfiyetten anlaşılır ki, zulmetin şiddetinden, onların nazarında herşey ademe gitmiş, yalnız zulmet kalmıştır. Onlar da, dehşetlerinden, o zulmeti kendilerine kabir yapmışlar ve içine girip gizlenmişlerdir.

ظُلُمَاتٍ 2 Bu kelimenin cem sigasıyla zikri ise, gecenin karanlığıyla beraber bulutların zulmetinden, onların ruhlarında yeis ve havfın yerlerinde vahşet ve dehşet ve zamanlarında sükûn ve sükûnetiyle hasıl olan zulmetler gibi, türlü türlü zulmetler vücuda gelmişlerdir. ظُلُمَاتٍ kelimesindeki tenkir ise, o gibi zulmetlerin emsalini görmediklerinden, kendilerince meçhul ve ülfet edilmemiş birtakım zulmetler olduğuna işarettir.

لاَيُبْصِروُنَ 3 cümlesi, musibetlerin en büyüğünü gösterir. Zira gözü görmeyen adam pek çok belâlar çeker. Gözlerini kaybedenler, pek gizli musibetlerin elemlerini daima çekiyorlar.

لاَيُبْصِروُنَ ’nin siga-i muzari ile zikri, onların vaziyetlerini tasvirle hayalin gözü önüne getirip ihzar eder ki, sâmi hayaliyle dehşetlerini görsün, vicdanıyla ibret alsın.

لاَيُبْصِروُنَ ’nin mef’ulsuz bırakılması, tamim içindir. Şöyle ki: Onlar menfaat-lerini

Not

Dipnot-1 Terk etti, bıraktı. Dipnot-2 Karanlıklar. Dipnot-3 Göremezler.

adem: hiçlik, yokluk	cem etmek: toplamak, bir araya getirmek
cem’ sîgası: gr. çoğul kipi	dehşet: korku, ürküntü
delâlet: delil olma, gösterme	elem: acı, keder, sıkıntı
emsal: benzerler, örnekler	hasıl olmak: oluşmak, meydana gelmek
havf: korku	ihzar etmek: getirmek
ilbas etmek: giydirmek	mef'ul: gr. tümleç, nesne
meçhul: bilinmeyen	musibet: belâ, sıkıntı
nazar: dikkat, bakış	selb etmek: ortadan kaldırmak
siga-i muzari: gr. Arapçada şimdiki, geniş ve gelecek zamanı birden ifade eden fiil kipi	sâmi: dinleyen, işiten
sükûn: sakinlik, durgunluk	sükûnet: durgunluk, sakinlik
tasvir: canlandırarak anlatma, ifade etme	tenkir (tenvini): gr. nekre tenvini; kelime sonlarına gelerek o kelimeye kapalılık ve belirsizlik mânâsı veren iki üstün (en), iki esre (in) ve iki ötre (ün) işareti
tâmim: umumileştirme, genelleme; bir hükmü aynı cinsin bütün fertlerine verme	vahşet: ürküntü, korku
vicdan: kalbe ait hislerin mazharı, aynası	vücuda gelmek: oluşmak, meydana gelmek
yeis: ümitsizlik	zarfiyet: gr. zarf olma, zaman ve mekân bildirme hâli
zira: çünkü	ziya: ışık
zulmet: karanlık	ülfet: alışkanlık
فِى: (bk. ḥ-r-f

görmüyorlar ki, celp ve muhafaza etsinler. Tehlikeleri görmüyorlar ki, içtinap etsinler. Arkadaşlarını görmüyorlar ki, bir parça ferahlasınlar. Sanki herbirisi tek başıyla o zulmet içinde kalmışlardır.

﴾ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ 1 ﴿ Yani, “Sağır, lâl, kör şahıslar gibi o zulmetten çıkıp kurtulamazlar.” Bu cümlede bulunan sıfât-ı erbaa, münafıklarla ateş yakanlar arasında müşterek olup, her iki taraftan haber verir, vaziyetlerini bildirir, âyine gibi hallerini gösterir.

İşte, ateş yakanlara karşı işârâtı şöyledir: Böyle bir zulmete düşen bir adam, evvelen kendisini kurtaracak bir sese kulak verir, etrafı dinler. Lâkin gecenin sessiz ve lâl olması, o adamın sağırlığını intaç etmiştir. Sonra yardımına gelecek bir adamı çağırmak ister. Lâkin gecenin sakit ve sağırlığı, onun lâl olmasına sebep olmuştur. Sonra yolunu bulmak ümidiyle bir alâmet, bir nişan arar. Fakat gecenin ziyasızlığı ve körlüğü, onun körlüğünü mucip olmuştur. Sonra bu zulmetten kurtulmak için, evvelki yerine avdet etmek ister. Fakat kapılar bağlanmış, rücua imkân kalmamıştır. Bataklığa düşen adam gibi titredikçe batar. Battıkça zulmette kalır.

Münafıklara nazır ciheti ise: Evet, münafıklar küfür ve nifak zulmetine düştükleri zaman, onların dört cihetle kurtulmaları mümkündü:

Zira, o nifaktan başlarını kaldırıp hakkı dinlemek, Kur’ân’ın irşadına kulak vermek ile necatları mümkündü. Fakat nefislerinin şeytanî olan hevâsı—Kur’ân’ın sadasını kulaklarına işittirecek hevâyı karıştırdığı için—Kur’ân’ın kendilerini irşad etmesine mani olmuştur. Kur’ân-ı Kerim, bu cihetten onların ümitleri inkıta etmiş olduğuna işareten صُمٌّ 2 demiştir. Ve bu işaretten, sanki onların kulakları kesilmiş olup, kulakları kesik hayvanların kulaklarını andıran bir remiz vardır.

Saniyen: Başlarını aşağıya indirip vicdanlarıyla müşavere ederek doğru yolu ve hakkı sual etmekle necat cevabını almak imkânı varken, kalblerindeki inat, zebhedilen tavuk gibi, dillerini içeri tarafa çekerek, konuşmalarına ve nedametle

Not

Dipnot-1 Bakara Sûresi, 2:18. Dipnot-2 Sağırlar.

alâmet: belirti, işaret	avdet etmek: geri dönmek
celp: kendine çekme	cihet: taraf, yön
evvelen: ilk olarak	hak: doğru, gerçek, hakikat
hevâ: nefsin hoşuna giden faydasız ve gelip geçici arzular	inkıta etme: kesilme, bitme, sona erme
intaç etme: netice verme	irşad: doğru yolu gösterme
içtinap etme: kaçınma, çekinme	işârât: işaretler, belirtiler
küfür: inkâr, inaçsızlık	lâl: dilsiz
mani olmak: engel olmak	mucip olma: gerektirme, sebep olma
muhafaza etme: korunma	münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse
müşavere etmek: danışmak	müşterek: ortak
nazır: bakan	necat: kurtuluş
nedamet: pişmanlık	nefis: insanı daima kötülüğe, maddî zevk ve isteklere sevk eden duygu
nifak: münafıklık, ikiyüzlülük	remiz: gizli bir mânâyı ince bir işaretle gösterme
rücu: geri dönme	sada: ses
sakit: suskun, suskunluk	saniyen: ikinci olarak
sıfât-ı erbaa: dört sıfat; sağırlık, dilsizlik, körlük, karanlık	vicdan: kalbe ait hislerin mazharı, aynası
zebhetmek: kesmek, boğazlamak	zira: çünkü
ziyasızlık: ışıksızlık	zulmet: karanlık

tevbe etmelerine mani olmuştur. Kur’ân-ı Kerim bu kapının da kapalı olduğuna işareten بُكْمٌ 1 demiştir. Ve bu işaretten, dilleri çekilip atılmış bedbaht kimseler olduklarına bir remiz vardır.

Salisen: İbret nazarıyla bakıp, dahilî ve haricî delilleri görüp hakka rücuları mümkünken, gafletleri gözlerini perdelemiş, körlük de gözlerinin kapaklarını kapatmakla yine necattan mahrum kalmışlardır. Kur’ân-ı Kerim buna işareten عُمْىٌ 2 demiştir. Yani, şeytanlara bir yuva inşa edilmek üzere gözleri örtülmüş. Âteşî mahlûklar gibi, şeytanların başlarını andıran bir vaziyeti hayale arz ediyorlar.

Rabian: Pis ve çirkin vaziyetlerine bakıp nâdim olarak tevbe etmeleri mümkün olduğu halde, nefislerinin hevâsına tâbi olarak, hem bozuk fıtratlarının iktizasını destekleyerek, şeytanlarının iğvâsıyla yaptıkları o çirkin halleri, gözlerine güzel göründüğünden terk edemediler. İşte Kur’ân-ı Kerim buna da فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ 3 demekle, onların son ümitlerinin de suya düştüğüne ve kum deryasına ihtiyarlarıyla giren ve bir daha çıkamayan bedbaht insanlar olduklarına işaret etmiştir.

Not

Dipnot-1 Dilsizler. Dipnot-2 Körler. Dipnot-3 “Onlar geri dönemezler.” Bakara Sûresi, 2:18.

arz etmek: söylemek, sunmak	ateşî mahlûklar: ateşten yaratılan varlıklar
bedbaht: talihsiz, kötü talihli	dahilî: içe ait; kalb ve nefisle ilgili
fıtrat: mizaç, karakter	gaflet: âhirete, Allah’ın emir ve yasaklarına duyarsız davranma hâli, umursamazlık
hakka rücu: hakka dönmek, yönelmek	haricî: dışa ait, dış dünya ile ilgili
hevâ: nefsin hoşuna giden faydasız ve gelip geçici arzular	ihtiyar: irade, dileme, tercih
iktiza: bir şeyin gereği	inşa etme: bina etme, yapma
iğvâ: sapıtma, azdırıp baştan çıkarma	işareten: işaret ederek
mahrum: yoksun	nazar: görüş, bakış
necat: kurtuluş, kurtulma	nefis: insanı daima kötülüğe, maddî zevk ve isteklere sevk eden duygu
nâdim: pişman	rabian: dördüncü olarak
remiz: gizli bir mânâyı ince bir işaretle gösterme	salisen: üçüncü olarak
tevbe: dönme; pişmanlık duyarak günahtan vazgeçerek Allah’a dönme	tâbi olmak: uymak

﴿ اَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَآءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ اَصَابِعَهُمْ فِى اٰذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَاللهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ اَبْصَارَهُمْ كُلَّمَا اَضَاۤءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَاِذَاۤ اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا وَلَوْ شٰآءَ اللهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَاَبْصَارِهِمْ اِنَّ اللهَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ 1 ﴾

“Yahut münafıkların meseli; semadan yağan şiddetli, fırtınalı yağmura tutulan yolcuların meseli gibidir. O yağmurun şiddetini arttıran zulmetler, gürültüler, şimşekler yağmurun içinde vardır. Şimşeklerin çakmasıyla ölmek korkusundan parmaklarını kulaklarına sokarlar. Cenâb-ı Hak, kudretiyle kâfirleri ihata etmiştir. Kâfirlerden küfürlerinin cezasından kurtulan yoktur. Çakan şiddetli şimşekler, hemen hemen gözleri kör edecek şânındandır. Onlar, şimşekler çaktığı ve etraf aydınlandığı zaman yürürler, karanlık çöktüğü vakit dururlar. Eğer Cenâb-ı Hak murad etseydi, onların kulaklarının ve gözlerinin nurlarını götürürdü. Cenâb-ı Hak herşeye kàdirdir.”

Bu âyette beyan edilecek üç nokta vardır.

Birincisi: Bu âyetin mâkabliyle veçh-i irtibatı.

İkincisi: Cümleleri arasındaki cihet-i intizam.

Üçüncüsü: Cümlelerin heyetlerinde, eczalarında, kelimelerindeki nizamdır.

Evet, bu âyetin cümleleri arasındaki nizam ve irtibat, aynen saniye, dakika, saatleri sayan miller arasındaki irtibat gibidir.

Evvelâ, bu âyeti evvelki âyetle rapteden cihet:

Kur’ân-ı Kerim münafıkların vaziyetlerini tasvir için itnab ve tatvil ile, yani uzun ibareleri havi misal ve temsilleri tekrar etmiştir. Bu da münafıkların vaziyetine terettüp eden dehşet ve hayretin iki kısma ayrıldığından ileri gelmiştir. Zira, birinci temsilin hülâsasına göre, münafık olan kimse, kendisini vücut sahrâsında

Not

Dipnot-1 Bakara Sûresi, 2:19-20.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	beyan etmek: açıklamak, izah etmek
cihet-i intizam: tertip ve düzen yönü	ecza: cüzler, bölümler, kısımlar
heyet: bir şeyi oluşturan unsunlar, bileşenler, genel yapı	hâvi: içine alan
hülâsa: özet	ihata etmek: kuşatmak, kapsamak
irtibat: bağ, ilişki	itnab: sözü uzatma; herhangi bir yeni fayda için, maksadı alışılagelmişin dışında uzun bir söz ile ifade etme
kudret: Allah’ın güç ve iktidarı	kàdir: herşeye gücü yeten, sonsuz güç ve kudret sahibi Allah
kâfir: Allah’ı veya Allah’ın bildirdiği kesin olan şeylerden birini inkâr eden kimse	küfür: inkâr etme, kabul etmeme
mesel: benzer, örnek	murad: irade edilen, istenen
mâkabli: öncesi	münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse
nizam: düzen, sistem	raptetmek: bağlamak
sema: gök	tasvir: canlandırarak anlatma, ifade etme
tatvil: sözü uzatma, uzun tutma	temsil: analoji, kıyaslama tarzında benzetme
terettüp etmek: sonuç olarak ortaya çıkmak, netice vermek	veçh-i irtibat: bağlantı, ilişki yönü
vücut: varlık	zira: çünkü
zulmet: karanlık

arkadaşlarından ayrılmış, tek başına kaldığını ve kâinat cemiyetinden tard edilmiş sahipsiz kaldığını bildiği gibi, herşeyi de mâdum bilir. Ve vahşetle ihata edilmiş, sükûn ve sükûnet içinde bütün mahlûkata ecnebî nazarıyla bakar. Münafıkın şu bakışıyla mü’minin bakışı arasında dağlar kadar fark vardır. Zira, mü’min olan zat, nur-u iman ile bütün mevcudatı kendisine dost ve aşina bilir. Ve kâinatla, tevahhuş etmek değil, tam bir ünsiyeti ve muarefesi vardır.

İkinci temsilin hülâsasına göre: Münafık olan adam, âlemi musibetleriyle öldürücü, belâlarıyla boğucu, dehşetli hâdisâtıyla tehdit edici, şedâidiyle sıkıcı bir şekilde görür. Bütün dünyayı, envâıyla beraber kendisine adâvet etmekte ittifak ettiklerini zanneder. İşte o münafıkın bu zannına göre, âlemde ona menfaat verecek hiçbir şey yoktur. Bütün eşya ve mevcudat onun aleyhindedirler. Halbuki mü’min olan zat nur-u imanın iktizasıyla, kâinatın yaptığı tesbihleri ve tebşirleri manen işitir, ferahnâk olur.

Ve keza, Kur’ân-ı Kerimin temsil hususunda yaptığı tekrar, münafıkların iki kısma ayrılmış olduklarına işarettir. Birisi, süflî ve âmi olan tabakadır. Bu tabakanın haline uygun birinci temsildir. İkincisi, kibirli, gururlu, güya yüksek tabakadır. Buna münasip ikinci temsildir. Demek temsillerin tekrarı, kısımların taaddüdüne işarettir.

Sual: Şu ikinci temsilin münafıkların nazarına göre, bu makamla münasebeti nedir?

Elcevap: Kur’ân-ı Kerimin muhataplarından tabaka-i ûlâda veya saff-ı evvelde olanlar, daima sahrâlarda gezen çöl adamlarıdır. Bunlar, bilumum bu hadiseyi ya görmüşler veya ebnâ-yı cinslerinden işitmişlerdir. Hem böyle ateş yakmak meselesi efkâr-ı amme ile alâkadardır. Ve bu hadise onlara bir darb-ı mesel kadar tesir eder. Sonra ikinci temsilin birinci temsille münasebeti pek aşikârdır. Zira, o ona ikmal edici bir tetimmedir. Hattâ çok noktalarda da ittihadları vardır.

adâvet: düşmanlık	alâkadar: alâkalı, ilgili
bilumum: bütünüyle, tamamıyla	cemiyet: topluluk, toplum
darb-ı mesel: meşhur söz, atasözü	ebnâ-yı cins: kendi cinsinden olanlar, insanlar
ecnebî: yabancı	efkâr-ı âmme: genel düşünce, kamuoyu
envâ: çeşitler, türler	eşya: şeyler, varlıklar
ferahnâk: neş’eli, sevinçli	hâdisat: hadiseler, olaylar
hülâsa: özet	ihata etmek: kuşatmak, çepe çevre sarmak
ikmal etmek: tamamlamak	iktiza: gerektirme
ittifak etmek: anlaşmak, uyuşmak	ittihad: birleşme, birlik
keza: bunun gibi, böylece	kâinat: evren, bütün yaratılmışlar
mahlukât: yaratıklar, yaratılanlar	mevcudat: varlıklar
musibet: belâ, sıkıntı	muârefe: karşılıklı tanışma
mâdum: yok	mânen: mânevî yönden, psikolojik olarak
münasebet: bağlantı, ilişki	münasip: uygun
mü’min: iman eden, Allah’a ve Onun gönderdiği şeylere inanan	nazar: bakış
nur-u iman: iman nuru, ışığı, aydınlığı	saff-ı evvel: ilk saf, ilk muhataplar, ilk nesil
sahrâ: alan, geniş saha, çöl	süflî: aşağı, alçak
sükûnet: durgunluk, hareketsizlik	taaddüd: çeşitlilik, birden fazla olma
tabaka-i ûlâ: birinci tabaka, grup	tard etmek: kovmak, uzaklaştırmak
tebşir: müjdeleme	temsil: analoji, kıyaslama tarzında benzetme
tesbih: Allah’ı her türlü noksan ve kusurdan yüce tutarak şanına lâyık ifadelerle anma	tetimme: ek, tamamlayıcı not
tevahhuş etmek: korkmak, ürkmek	vahşet: ürküntü, korku
zira: çünkü	âmi: basit, sıradan, cahil
âşikâr: ap açık	ünsiyet: alışkanlık, âşinalık
şedâid: şiddetli durumlar, belâlar

Sonra, bu ikinci temsilin, münafıkların haline beş cihetten münasebeti vardır.

Birincisi: Her iki taraf da öyle hayrete düşmüşlerdir ki, kendilerine kurtuluş yolları tamamen kapanmış, necat vesileleri kaybolmuştur.

İkincisi: Her iki taraf da korku şiddetinden, bütün mevcudatın kendilerine düşman olduklarını zannederler. Bir dakika bile ölüm tehlikesinden emin olmazlar.

Üçüncüsü: Her iki taraf da dehşetin şiddetinden akıllarını kaybetmiş deliler gibi olurlar. Hattâ kılıçların parıltısını görüp gözlerini yummakla veya tüfeklerin seslerini işitip kulaklarını tıkamakla ölümden tahaffuz etmek isteyen veya güneşin gurubunu istemediğinden saatin zembereğini kısaltan ahmaklar gibi bir vaziyet gösterirler. Halbuki kulaklarını tıkamakla veya gözlerini yummakla gök gürültüsünden veya şimşek çakmasından kurtulamazlar.

Dördüncüsü: Güneş, yağmur, su, ziya, çiçeklere isabet ederse hayat verirler. Nebatata olursa terbiye ve tenmiye ettirirler. Pis şeylere isabet ederlerse kabih kokuları ihdas ederler. Emvat ve ölülere bakarlarsa ufunet tevlid ederler. Kezalik, rahmet ve nimet dahi kendilerine lâyık olan mevkilere isabet etmezler de, onları intizar edip kıymetlerini bilmeyen mevkilere isabet ederlerse zahmetlere ve nikmetlere inkılâp ederler.

Beşincisi: İkinci temsilin meâliyle münafıkların kıssasının meâli arasında, eczalarına bakılmaksızın münasebet olduğu gibi, her iki tarafın eczaları arasında da münasebetler vardır. Ezcümle, صَيِّبٍ 1 nebatata hayat verdiği gibi, İslâmiyet de ervaha hayat veriyor. Şimşek, gök gürültüsü, va’d, vaîd, yani hayırlı ve zararlı, Allah’ın emirlerine; zulümat da küfrün şüphelerine, nifakın şeklerine işarettir.

Sonra, bu temsilin cümleleri arasındaki münasebetler:

Kur’ân-ı Kerim ﴾ اَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَآءِ ﴿ cümlesiyle, “Münafıklar ıssız, korkunç, vahşetli bir sahrâda, karanlıklı bir gecede herbir katresi bir mermi gibi

Not

Dipnot-1 Yağmura yakalanan.

cihet: yön	ecza: cüzler, bütünü oluşturan parçalar
emvat: ölüler	ervah: ruhlar
ezcümle: örneğin, meselâ	gurup: batış
ihdas etmek: ortaya çıkarmak	inkılâp etmek: dönüşmek, değişmek
intizar etmek: beklemek	kabih: çirkin
katre: damla	kezalik: bunun gibi
küfr: inkâr ve inançsızlık	kıssa: ibretli hikâye
mevcudat: varlıklar	meâl: mânâ, anlam
münafık: iki yüzlü, inanmadığı halde inanmış görünen kimse	münasebet: bağlantı, ilişki
nebatat: bitkiler	necat: kurtuluş
nifak: münafıklık, ikiyüzlülük	nikmet: azap, ceza
nimet: iyilik, lütuf, ihsan	rahmet: İlâhî şefkat, merhamet ve ihsan
sahrâ: çöl	tahaffuz etmek: korunmak
temsil: analoji, kıyaslama tarzında benzetme	tenmiye: büyütme, geliştirme
terbiye: belli bir amaca erişecek şekilde geliştirme, ihtiyaçlarını giderme	tevlid etmek: üretmek, doğurmak
ufûnet: pis koku, kokuşmuşluk	vahşet: ürküntü, korku
vaîd: Allah’ın azap ve cezayla korkutması; felâket, cehennem	va’d: hayır ve iyilik yapmaya söz verme; rahmet, cennet
zemberek: hareketi sağlayan güç merkezi	ziya: ışık
zulümat: karanlıklar; dinsizlik, küfür şüpheleri	şek: şüphe