Konu: Fatiha Sûresi

اَلرَّحْمٰنُ عَلَّمَ الْقُرْاٰنَ خَلَقَ اْلاِنْسَانَ عَلَّمَهُ الْبَيَانَ.1

فَنَحْمَدُهُ مُصَلِّينَ عَلٰى نَبِيِّهِ مُحَمَّدٍنِالَّذِى اَرْسَلَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ وَجَعَلَ مُعْجِزَتَهُ الْكُبْرَى الْجَامِعَةَ
بِرُمُوزِهَا وَاِشَارَاتِهَا لِحَقَائِقِ الْكَائِنَاتِ بَاقِيَةً عَلٰى مَرِّ الدُّهُورِ اِلٰى يَوْمِ الدِّينِ وَعَلٰۤى اٰلِهِ عَامَّةً وَاَصْحَابِهِ كَافَّةً 2

Fatiha Sûresi

Evvelâ: Şu İşârâtü’l-İ’câz adlı eserden maksadımız, Kur’ân’ın nazmına, lâfzına ve ibaresine ait i’câz işaretlerini ve remizlerini beyan etmektir. Çünkü, i’câzın mühim bir vechi, nazmından tecelli eder ve en parlak i’câz Kur’ân’ın nazmındaki nakışlardan ibarettir.

Saniyen: Kur’ân’daki anâsır-ı esasiye ve Kur’ân’ın takip ettiği maksatlar tevhid, nübüvvet, haşir, adalet ile ibadet olmak üzere dörttür. Bu dört unsuru beyan edeceğiz.

Sual: Kur’ân’ın, şu dört hedefe doğru yürüdüğü neden malûmdur?

Cevap: Evet, benî Âdem, büyük bir kervan ve azîm bir kafile gibi mâzinin derelerinden gelip, vücut ve hayat sahrâsında misafir olup, istikbalin yüksek dağlarına ve müzeyyen bağlarına müteveccihen kafile kafile müteselsilen yürümekte iken, kâinatın nazar-ı dikkatini celb etti. “Şu garip ve acip mahlûklar kimlerdir? Nereden geliyorlar? Nereye gidiyorlar?” diye ahvallerini anlamak üzere hilkat hükûmeti, fenn-i hikmeti karşılarına çıkardı ve aralarında şöyle bir muhavere başladı:

Not

Dipnot-1 “Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla. O Rahmân ki Kur’ân’ı öğretti. İnsanı yarattı. Ona anlamayı ve anlatmayı öğretti.” Rahmân Sûresi, 55:1-4. Dipnot-2 Biz dahi, kâinat hakaikine dair rumuz ve işârâtıyla câmi ve aradan geçen asırlara rağmen kıyamete kadar bâki kalacak mu’cize-i kübrâsı olan Kur’ân ile âlemlere rahmet olarak gönderdiği Muhammed’e ve bütün âl ve ashabına salât ve selâm ederek o Rahmân’a hamd ederiz.

ahval: haller, davranışlar	anâsır-ı esasiye: esas, temel unsurlar
azîm: çok büyük	benî Adem: Âdemoğlu, insanlık
beyan etmek: açıklamak	celb etmek: kendine çekmek
fenn-i hikmet: varlıkların hakikatlerini varlık âlemindeki keyfiyetlerine göre açıklayan ilim, felsefe	haşir: insanın öldükten sonra âhirette diriltilerek tekrar Allah’ın huzurunda toplanması
hilkat: yaratılış	ibare: bir metnin ifadesi
istikbal: gelecek	i’câz: mu’cize oluş; bir benzerini yapma konusunda başkalarını âciz bırakan olağanüstülük
kafile: grup, topluluk	lâfz: ifade, söz
mahlûk: yaratık, yaratılmış	muhavere: karşılıklı konuşma
mâzi: geçmiş zaman	müteselsilen: zincirleme olarak, peş peşe
müteveccihen: yönelmiş olarak	müzeyyen: süslü
nazar-ı dikkat: dikkat içeren bakış	nazm: tertip, diziliş, düzen; Kur'ân-ı Kerîmin Allah teâlâ tarafından dizilen mübârek sözleri, ifadeleri
nübüvvet: peygamberlik, elçilik	remiz: gizli bir mânâyı ince bir işaretle gösterme
saniyen: ikinci olarak	tecelli etmek: yansımak, görünmek
tevhid: birleme; herşeyin bir olan Allah’a ait olduğunu bilme ve inanma	vech: yön, yüz

Benzer Konular

Fatiha Suresi

Fatiha Suresi Müddesir sûresinden sonra Mekke'de inmiştir. 7 âyettir. Kur'ân'ın ilk sûresi olduğu için açış yapan, açan manasına "Fâtiha" denilmiştir. ﺑِﺴْﻢِ ﺍ&

Fatiha Süresi Tefsiri

1 بسم الله الرحمن الرحيم Bismillāhirahmānirahīm Rahmân ve Rahîm olan Allah ' ın adıyla

Fatiha Süresi-Hadis

Fatiha süresi üzerine; Hamd:Hamd Yani Şükür etmek 1-<<Alemlerin Rabbı olan Allah'a mahsustur.>> Hadis: Allah'ın Kullarından Biri : <<Ya Rabbi Sultanlığının azemetine zatının celaline layık olan ham

1-Fatiha Süresi

1-FATİHA: 1 - Rahmân ve Rahîm olan Allah'ın ismiyle. 2 - Hamd o âlemlerin Rabbi,

Hikmet: “Nereden geliyorsunuz? Nereye gidiyorsunuz? Bu dünyada işiniz nedir? Reisiniz kimdir?”

Bu suale, benî Âdem namına, emsali olan büyük peygamberler gibi, Muhammed-i Arabî Aleyhissalâtü Vesselâm, nev-i beşere vekâleten karşısına çıkarak şöyle cevapta bulundu:

“Ey hikmet!1 Bu gördüğün insanlar, Sultan-ı Ezelînin kudretiyle, yokluk karanlıklarından, ziyadar varlık âlemine çıkarılan mahlûklardır. Sultan-ı Ezelî, bütün mevcudatı içinde biz insanları seçmiş ve emanet-i kübrâyı bize vermiştir. Biz, haşir yoluyla saadet-i ebediyeye müteveccihen hareket etmekteyiz. Dünyadaki işimiz de, o saadet-i ebediye yollarını temin etmekle re’sü’l-malımız olan istidatlarımızı nemalandırmaktır. Ve şu azîm insan kervanına, bundan sonra Sultan-ı Ezelîden risalet vazifesiyle gelip riyaset eden benim. İşte o Sultan-ı Ezelînin risalet beratı olarak bana verdiği Kur’ân-ı Azîmüşşân elimdedir. Şüphen varsa al, oku!”

Muhammed-i Arabî Aleyhissalâtü Vesselâmın verdiği şu cevaplar, Kur’ân’dan muktebes ve Kur’ân lisanıyla söylenildiğinden, Kur’ân’ın anâsır-ı esasiyesinin şu dört maksatta temerküz ettiği anlaşılıyor.

S - Şu makasıd-ı erbaa, Kur’ân’ın hangi âyetlerinde bulunuyor?

C - O anâsır-ı erbaa, Kur’ân’ın hey’et-i mecmuasında bulunduğu gibi, Kur’ân’ın sûrelerinde, âyetlerinde, kelâmlarında, hattâ kelimelerinde bile sarahaten veya işareten veya remzen bulunmaktadır. Çünkü, Kur’ân’ın küllü, cüzlerinde göründüğü gibi, cüzleri de, Kur’ân’ın küllüne âyinedir. Bunun içindir ki Kur’ân, “müşahhas olduğu halde, efrad sahibi olan küllî” gibi tarif edilir.

Not

Dipnot-1 Buradaki “Ey hikmet” tabiri, “Ey hikmet diye isimlendirilen fen” şeklinde takdir olunabilir. Veya diğer bir ifadeyle, “Ey, varlıkların hakikatlerini varlık âlemindeki keyfiyetlerine göre araştıran ilim.” Zira, fen, her ilim için kullanılan bir tabirdir. Hikmet ise, eşyanın hakikatlerini varlık âlemindeki keyfiyetlerine göre araştıran nazarî ilme denir (Seyyid Şerif Cürcânî, Tarifat).

Aleyhissalâtü Vesselâm: Allah’ın salât ve selâmı onun üzerine olsun	Kur’ân-ı Azîmüşşan: şan ve şerefi büyük olan Kur’ân
Kur’ân’ın hey’et-i mecmuası: Kur’ân’ın bütünü, tümü	Muhammed-i Arabî: Arap olan peygamberimiz Hz. Muhammed (a.s.m.)
Seyyid Şerif Cürcânî: (bk. bilgiler)	Sultan-ı Ezelî: hüküm ve saltanatı bütün zamanları kapsayan Ezelî Sultan, Allah
Tarifat: (bk. bilgiler – Seyyid Şerif Cürcânî)	anâsır-ı erbaa: Kur’ân’ın dört unsuru olan tevhid, haşir, nübüvvet, ibadet ve adalet
anâsır-ı esasiye: esas, temel unsurlar	azîm: büyük
benî Adem: Âdemoğlu, insanlık	berat: nişan, rütbe, vesika, belge
cüz: bölüm, kısım	efrad: fertler, bireyler
emanet-i kübrâ: en büyük emanet, halifelik; başka varlıkların yüklenmekten çekindiği ve insanın yüklendiği İlâhî yükümlülük, kulluk vazifesi	emsal: benzerler, örnekler
haşir: insanın öldükten sonra âhirette diriltilerek Allah’ın huzurunda toplanması	hikmet: varlıkların hakikatlerini varlık âlemindeki keyfiyetlerine göre açıklayan ilim, felsefe
istidat: yetenek, kabiliyet	kelâm: ifade, söz
kudret: Allah’ın bütün varlığı kuşatan güç ve iktidarı	küll: bütün, genel
küllî: bütün fertleri içine alan tür; kapsamlı	lisan: dil
mahlûk: yaratık, yaratılmış varlık	makasıd-ı erbaa: dört asıl gaye, dört maksat
mevcudat: varlıklar	muktebes: iktibas edilen, alıntı
müteveccihen: yönelmiş olarak	müşahhas: somut
nemalandırmak: geliştirmek, kârını artırmak	nev-i beşer: insanlar, insanlık türü
remzen: gizli bir mânâyı ince bir işaretle göstererek	re’sü’l-mal: sermâye
risalet: elçilik, peygamberlik	riyaset: başkanlık
saadet-i ebediye: sonsuz mutluluk	sarahaten: açıkça
temerküz etmek: odaklaşmak, toplanmak	temin etmek: güvence altına almak
vekâleten: vekil olarak	ziyadar: ışıklı, parlak

S - بِسْمِ اللهِ 1 ve اَلْحَمْدُ ِللهِ 2 gibi âyetlerde makasıd-ı erbaaya işaretler var mıdır?

C - Evet, قُلْ kelimesi, Kur’ân’ın çok yerlerinde mezkûr veya mukadderdir. Bu mezkûr ve mukadder olan قُلْ kelimelerine esas olmak üzere بِسْمِ اللهِ tan evvel قُلْ kelimesi mukadderdir. Yani, “Ya Muhammed! Bu cümleyi insanlara söyle ve tâlim et.” Demek besmelede İlâhî ve zımnî bir emir var. Binaenaleyh, şu mukadder olan قُلْ emri, risalet ve nübüvvete işarettir. Çünkü resul olmasaydı, tebliğ ve tâlime memur olmazdı. Kezalik, hasrı ifade eden câr ve mecrûrun takdimi, tevhide îmadır.

Ve keza, اَلرَّحْمٰنِ 3 nizam ve adâlete, اَلرَّحِيمِ 4 de haşre delâlet eder.

Ve keza اَلْحَمْدُ ِللهِ ’taki ل ihtisası ifade ettiğinden tevhide işarettir.

رَبِّ الْعَالَمِينَ 5 adaletle nübüvvete remizdir. Çünkü terbiye, resuller vasıtasıyla olur. مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ 6 zaten sarahaten haşir ve kıyamete delâlet eder.

Not

Dipnot-1 Allah’ın adıyla. Dipnot-2 “Ezelden ebede her türlü hamd ve övgü Allah’a mahsustur.” Fatiha Sûresi, 1:2. Dipnot-3 “Kullarına karşı çok merhametli olan ve şefkat eserleri bütün varlık âlemini kuşatan Allah.” Fatiha Sûresi, 1:3. Dipnot-4 “Rahmeti herşeyi kuşatmakla birlikte, dilediği varlıklara çok özel ihsanı ve hususî rahmet tecelîsi olan Allah.” Fatiha Sûresi, 1:3. Dipnot-5 “Bütün âlemlerin Rabbi; Her bir varlığa yaratılış gayelerine ulaşmaları için muhtaç olduğu şeyleri veren, onları terbiye eden; tedbir, tasarruf ve egemenliği altında bulunduran Allah.” Fatiha Sûresi, 1:2. Dipnot-6 “Hesap gününün yegane sahibi, yöneticisi ve hakimi olan Allah.” Fatiha Sûresi, 1:4.

besmele: Bismillâhirrahmânirrahîm’in kısaltılmış ismi	binaenaleyh: bundan dolayı
câr: başına geldiği ismin sonunu esre okutarak kendinden önceki fiilin mânâsını, başına geldiği isme veya daha sonra gelen başka bir isme çekip bağlayan harf, burada “be” harfi kastedilir	delâlet etmek: delil olmak, işaret etmek
hasr: yalnızca bir şeye, ait kılma; bir hükmün yalnızca bir şeye verilmesi	haşr: yeniden diriliş; insanların öldükten sonra tekrar diriltilip Allah’ın huzurunda toplanması
ihtisas: bir şeye ait kılma ve ona has özgü yapma; meselâ,اَلْحَمْدُ ِللهِ ’daki lam harfi hamdin Allah’a ait olduğunu bildirir	kezâ: bunun gibi
kezâlik: bunun gibi, böylece	kıyamet: dünyanın sonu, varlığın bozulup dağılması
makasıd-ı erbaa: Kur’ân’ın dört asıl gayesi	mecrûr: gr. başına câr harflerinden biri gelerek önceki mânânın kendine bağlandığı ve esre okunduğu kelime
memur olmak: görevli olmak	mezkûr: kelime olarak bizzat var olan, zikredilen
mukadder: gr. bir ifadede lâfız olarak söylenmediği hâlde gizli olarak kastedilen mânâ; meselâ bazı âyetlerin başında “Ey Muhammed kullarıma de ki” mânâsı gizli olarak vardır	nizam: düzen, kanun
nübüvvet: peygamberlik, elçilik	remiz: gizli bir mânâyı ince bir işaretle gösterme
resul: elçi, peygamber	risalet: elçilik, peygamberlik
sarahaten: açıkça	takdim: bir gaye ve maksada binaen sıraya uymayarak bir şeyi öne geçirme, öne alma
tebliğ: ulaştırma, bildirme	tevhid: birleme; her şeyin bir olan Allah’a ait olduğunu bilme ve inanma
tâlim: öğretme	zımnî: gizli ve dolaylı bir şekilde
îma: gizli ve ince bir mânâyı işaret etme, gösterme	İlâhî: Allah tarafından olan, Allah’a ait
ل: (bk. ḥ-r-f

Ve keza 1 اِنّاَ اَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ sadefi de, o makasıd-ı erbaa cevherlerini tazammun etmiştir.

﴿ بِسْمِ اللهِ 2 ﴾: Bu kelâm, güneş gibidir. Yani, güneş başkalarını gösterdiği gibi, kendini de gösterir, başka bir güneşe ihtiyaç bırakmaz. بِسْمِ اللهِ başkalarına yaptığı vazifeyi, kendisine de yapıyor; ikinci bir بِسْمِ اللهِ daha lâzım değildir.

Evet بِسْمِ اللهِ öyle müstakil bir nurdur ki, bu nur, hiçbir şeye bağlı değildir. Hattâ bu nurun câr ve mecrûru bile hiçbir şeye muhtaç değildir. Ancak ب harfinden müstefad olan اَسْتَعِينُ 3 veya örfen malûm olan اَتَيَمَّنُ veyahut mukadder olan قُلْ 4 ün istilzam ettiği اِقْرَأْ 5 fiillerinden birine mütealliktir.

İhtar: بِسْمِ اللهِ taki câr ve mecrûra müteallik olarak mezkûr olan fiiller, besmeleden sonra takdir edilir ki, hasrı ifade etmekle ihlâs ve tevhidi tazammun etsin. İsim, Cenâb-ı Hakkın zâtî isimleri olduğu gibi, fiilî isimleri de vardır. Bu fiilî isimlerin, Gaffar ve Rezzak, Muhyî ve Mümît gibi pek çok nevileri vardır.

Not

Dipnot-1 “(Yâ Muhammed) Biz sana kevseri verdik.” Kevser Sûresi, 108:1. Dipnot-2 Allah’ın adıyla. Dipnot-3 Yardım diliyorum. Dipnot-4 De ki. Dipnot-5 Oku.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	Gaffar: ne kadar çok ve büyük olursa olsun dilediği kullarının her türlü suç ve günahını tekrar tekrar bağışlayan Allah
Muhyî: bütün canlılara hayat veren Allah	Mümît: ölümü yaratan, diriltip can verdiği varlıkları vakti gelince öldüren Cenâb-ı Allah
Rezzâk: bütün varlıkların rızıklarını bol bir şekilde tekrar tekrar veren ve ihtiyaçlarını karşılayan Allah	besmele: Bismillâhirrahmânirrahîm’in kısaltılmış ismi
câr: başına geldiği ismin sonunu esre okutarak kendinden önceki fiilin mânâsını, başına geldiği isme veya daha sonra gelen başka bir isme çekip bağlayan harf, burada “be” harfi kastedilir	hasr: yalnızca bir şeye, ait kılma; bir hükmün yalnızca bir şeye verilmesi
ihlâs: ibadet ve davranışlarda sadece Allah rızasını gözetme; samimiyet	ihtar: hatırlatma, ikaz
istilzam etmek: gerektirmek	kelâm: ifade, söz
kezâ: bunun gibi	makasıd-ı erbaa: Kur’ân’ın dört asıl gayesi olan tevhid, haşir, nübüvvet, ibadet ve adalet
mecrûr: gr. başına câr harflerinden biri gelerek önceki mânânın kendine bağlandığı ve esre okunduğu kelime	mezkûr: anılan, sözü geçen
mukadder: gr. bir ifadede lâfız olarak söylenmediği hâlde gizli olarak kastedilen mânâ; meselâ bazı âyetlerin başında “Ey Muhammed kullarıma de ki” mânâsı gizli olarak vardır	müstakil: bağımsız, başlı başına
müstefâd: anlaşılan mânâ	müteallik: bağlı, ilişkili
nevi: çeşit, tür	sadef: inci kabuğu anlamındaki bu söz “inci gibi değerli manaları içinde taşıyan kabuk” anlamında Kur’ân lâfzı için kullanılmıştır
takdir: lâfız olarak söylenmediği hâlde, söylenen sözün altında kapalı olarak bulunan mânânın belirtilmesi	tazammun etmek: içine almak
tevhid: birleme; herşeyin bir olan Allah’a ait olduğunu bilme ve inanma	zâtî: zatına ait
örfen: gelenek, teamül ve uygulama olarak	ب: (bk. ḥ-r-f

S - Bu fiilî isimlerinin kesretle tenevvüü neden meydana geliyor?
C - Kudret-i ezeliyenin, kâinattaki mevcudatın nevilerine, fertlerine olan nispet ve taallûkundan husule gelir. Bu itibarla, بِسْمِ اللهِ 1 kudret-i Ezeliyenin taallûk ve tesirini celb eder. Ve o taallûk, abdin kesbine ve işine yardım edici bir ruh gibi olur. Öyleyse, hiç kimse, hiçbir işini besmelesiz bırakmasın!

اَللهُ Lâfza-i celâli, bütün sıfât-ı kemâliyeyi tazammun eden bir sadeftir. Çünkü Lâfza-i Celâl, Zât-ı Akdese delâlet eder; Zât-ı Akdes de, bütün sıfât-ı kemaliyeyi istilzam eder. Öyleyse, o lâfza-i mukaddese, delâlet-i iltizamiye ile, bütün sıfât-ı kemâliyeye delâlet eder.

İhtar: Başka ism-i haslarda bu delâlet yoktur. Çünkü, başka zatlarda sıfât-ı kemâliyeyi istilzam etmek yoktur.

﴿ اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ 2 ﴾ Bu iki sıfatın Lâfza-i Celâlden sonra zikirlerini icap eden münasebetlerden birisi şudur ki:
Lâfza-i Celâlden, celâl silsilesi tecellî ettiği gibi, bu iki sıfattan dahi cemal silsilesi tecellî ediyor.

Evet, herbir âlemde emir ve nehiy, sevap ve azap; terğib ve terhib, tesbih ve tahmid, havf ve reca gibi pek çok füruat, celâl ve cemâlin tecellîsiyle teselsül edegelmektedir.

İkincisi: Cenâb-ı Hakkın ismi, Zât-ı Akdesine ayn olduğu cihetle, Lâfza-i

Not

Dipnot-1 Allah’ın adıyla. Dipnot-2 “Kullarına karşı sınırsız rahmet sahibi olan ve rahmetinin eserleri dünya ve âhireti dolduran Allah.” Fatiha Sûresi, 1:3.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	Zât-ı Akdes: bütün kusurlardan, çirkinliklerden, eksiklikten, benzer ve ortak edinmekten sonsuz derecede yüce olan Allah
abd: köle	ayn: bir şeyin aynısı, kendisi, tıpkısı; iki şey arasında esasta bir derece farkı bulunmaksızın anlam ve kavram itibariyle bir olma, zıtlık ve çelişki olmama
besmele: Bismillâhirrahmânirrahîm’in kısaltılmış ismi	celb etmek: kendine çekmek
celâl: büyüklük, azamet, haşmet	cemâl: güzellik
cihet: şekil, yön	delâlet etmek: delil olmak, işaret etmek
delâlet-i iltizamiye: bir sözün, kastedilen mânâ ile birlikte, bulunması gerekli olan başka bir mânâya olan işareti	füruat: dallar, şubeler, kısımlar
havf: korku	husule gelmek: meydana gelmek, ortaya çıkmak
icap etmek: gerektirmek	ihtar: hatırlatma, ikaz
ism-i has: özel isim	istilzam etmek: gerektirmek
itibar: özellik, bakımından	kesb: kazanma, elde etme
kesret: çokluk	kudret-i ezeliye: varlığının başlangıcı olmayan ve ezelden beri var olan Allah’ın kudreti
kâinat: evren, bütün yaratılmışlar	lâfz-ı Celâl: “Allah” kelimesi
lâfza-i mukaddese: kutsal kelime, söz; burada “Allah” kelimesi kastedilmiştir	mevcudat: varlıklar, var edilenler
münasebet: bağlantı, ilişki, alâka	nehiy: yasak
nevi: çeşit, tür	nisbet: oran, kıyas
recâ: ümit	sadef: inci kabuğu anlamındaki bu söz “inci gibi büyük mânâları içinde taşıyan kabuk” anlamında Allah lâfzı için kullanılmıştır
sıfât-ı kemâliye: Cenâb-ı Hakk’ın Zâtını niteleyen, bütün noksanlıklardan uzak ve yüce olduğunu bildiren mükemmel sıfatları, kutsal özellikleri	taallûk: alâka, bağlılık, münasebet
tahmid: Allah’ı övme ve Ona şükürlerini sunma	tazammun etmek: içermek, içine almak
tecellî etmek: yansımak, görünmek	tenevvü: çeşitlilik
terhib: korkutma	terğib: istek ve rağbet uyandırma
tesbih: Allah’ı her türlü kusurdan yüce tutarak şanına lâyık ifadelerle anma	teselsül: zincirleme devam etme, ard arda gelme
tesir: etki

Celâl, sıfât-ı ayniyeye işarettir. اَلرَّحِيمِ 1 de, fiilî olan sıfât-ı gayriyeye îmadır. اَلرَّحْمٰنِ 2 dahi, ne ayn ne gayr olan sıfât-ı seb’aya remizdir. Zira Rahmân, “Rezzak” mânasınadır. Rızık, bekaya sebeptir. Beka, tekerrür-ü vücuttan ibarettir. Vücut ise, birincisi mümeyyize, ikincisi muhassısa, üçüncüsü müessire olmak üzere, “ilim, irade, kudret” sıfatlarını istilzam eder. Beka dahi, semere-i rızık mahsulü olduğu için, “basar, sem’, kelâm” sıfatlarını iktiza eder ki, merzuk, istediği zaman ihtiyacını görsün, istediği zaman işitsin, aralarında vasıta bulunduğu takdirde o vasıta ile konuşsun. Bu altı sıfat, şüphesiz, birinci sıfatı olan “hayat”ı istilzam ederler.

S - Rahmân büyük nimetlere, Rahîm küçük nimetlere delâlet ettikleri cihetle, Rahîm’in, Rahmân’dan sonra zikri, yukarıdan aşağıya inmek mânâsına olan “san’atü’t-tedellî” kaidesine dahildir. Bu ise, belâgatça makbul değildir.

C - Evet, kaşlar göze, gem ata mütemmim oldukları ve onların noksanlarını ikmal ettikleri gibi, küçük nîmetler de büyük nimetlere mütemmimdirler. Bu itibarla,

Not

Dipnot-1 “Rahmeti herşeyi kuşatmakla birlikte, dilediği varlıklara çok özel ihsanı ve hususî rahmet tecelîsi olan Allah.” Fatiha Sûresi, 1:3. Dipnot-2 “Kullarına karşı çok merhametli olan ve şefkat eserleri bütün varlık âlemini kuşatan Allah.” Fatiha Sûresi, 1:3.

Rahmân: bütün yarattıkları esirgeyip koruyan, şefkat eden ve rızıklandıran sonsuz rahmet sahibi Allah	Rahîm: çok merhametli; rahmetinin çok özel tecellîleri olan ve sonsuz şefkat ve merhamet sahibi Allah
Rezzâk: bütün varlıkların rızıklarını tekrar tekrar veren ve ihtiyaçlarını karşılayan Allah	basar (sıfatı): Cenâb-ı Hakkın her şeyi görmesi, müşahede etmesi ve bütün varlıklara görme kabiliyetini vermesi sıfatı
bekà: süreklilik, devamlılık	belâgat: sözün düzgün, kusursuz, yerinde, hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi
cihet: taraf, yön	delâlet etmek: delil olmak, işaret etmek
gem: atı yönetmek için ağzına takılan demir alet	hayat (sıfatı): Cenâb-ı Hakkın, diri ve gerçek hayat sahibi olması ve her canlıya hayat vemesi sıfatı
ikmal etmek: tamamlamak	iktiza etmek: gerektirmek
ilim (sıfatı): Cenab-ı Hakk’ın her şeyi kuşatan, sınırsız, ezelî ve ebedî olan bilme sıfatı	irade (sıfatı): Cenâb-ı Hakkın dilediği bir şeyi, dilediği zamanda şekli, ölçüsü ve keyfiyeti itibariyle tayin etmesi
istilzam etmek: gerektirmek	kaide: düstur, prensip
kelâm (sıfatı): Cenâb-ı Hakkın vahiy ve ilham ile kâinattaki varlıklarla konuşması ve varlıklarla konuşma kabiliyetini vermesi	kudret (sıfatı): Allah’ın bütün varlığı kuşatan güç ve iktidarı
lâfza-i Celâl: “Allah” kelimesi	makbul: kabul gören, geçerli
merzûk: rızıklanan, ihtiyaçları verilen	muhassısa: Cenâb-ı Hakkın iradesiyle birçok ihtimaller arasından bir ihtimali seçerek tayin etmesi, belirlemesi
müessire: Cenab-ı Hakkın sonsuz kudretiyle dilediğini yapan sıfatı	mümeyyize: Cenâb-ı Hakkın varlıkları ve o varlıklara lâzım olan şeyleri birbirinden ayırt etme sıfatı
mütemmim: tamamlayan, tamamlayıcı	ne ayn ve gayr (sıfatlar): yedi sıfat; zâtî ve fiilî olmayan sıfatlar; ilim, irade, kudret gibi
remiz: gizli bir mânâyı ince bir işaretle gösterme	rızık: Allah’ın ihsan ettiği nimetler, ihsanlar
san’atü’t-tedellî: üslûp ve ifadede yukarıdan aşağıya, büyükten küçüğe inme san’atı	semere-i rızık: rızık meyvesi, neticesi
sem’ (sıfatı): Cenâb-ı Hakkın her şeyi hakkıyla işitmesi ve bütün varlıklara işitme duyularını vermesi	sıfât-ı ayniye: Zâtî sıfatlar; Allah’ın zıtlarıyla nitelenmesi düşünülemeyen sıfatları; kıdem, bekà, vahdaniyet gibi
sıfât-ı gayriye: fiilî sıfatlar; rezzakiyet, ihya, imate gibi	sıfât-ı seb’a: yedi sıfat
tekerrür-ü vücud: varlığın tekrarlanması; tekrar yaratılması	vücut: varlık
zira: çünkü

mütemmim olan, haddizatında küçük de olsa, faideyi ikmal ettiğinden, büyükten daha büyük olması icap eder.

Ve keza, büyükten beklenilen menfaat küçüğe mütevakkıf ise, o küçük, büyük sırasına geçer; o büyük dahi küçük hükmünde kalır; kilit ile anahtar, lisan ile ruh gibi.

Ve keza, bu makam, nimetlerin tâdâdı veya nimetlerle imtinan makamı değildir. Ancak, insanları, gizli ve küçük nimetlere tenbih ve ikaz etmek makamıdır. Evvelki makamlardaki “tedellî” şu tenbih makamında “terakki” sayılır. Çünkü, gizli ve küçük nimetleri insanlara göstermek ve insanları onların vücuduna ikaz etmek, daha lâyık ve daha lâzımdır. Bu itibarla, şu meselemizde tedellî değil, terakki vardır.

S - Mebde ve me’haz itibarıyla “rikkatü’l-kalb” mânâsını ifade eden bu iki sıfatın Cenâb-ı Hak hakkında kullanılması caiz değildir. Eğer mânâ-yı hakikatlerinin lâzımı ve neticesi olan in’am ve ihsan kastedilirse, mecazda ne hikmet vardır?

C - Bu iki sıfat—“yed” gibi—mâna-yı hakikileriyle Cenâb-ı Hak hakkında kullanılması muhal olan müteşabihattandır. Müteşabihatta, mânâ-yı mecazînin, mânâ-yı hakikînin lâfzıyla, üslûbuyla gösterilmesindeki hikmet, insanların melûf ve malûmları olmayan mânâları ve hakikatleri zihinlerine yakınlaştırıp kabul ettirmekten ibarettir. Meselâ “yed”in mânâ-yı mecazîsi insanlara me’nus olmadığından, mânâ-yı hakikînin şekliyle, lâfzıyla gösterilmesi zarureti vardır.

﴿ اَلْحَمْدُ ِللهِ 1 ﴾Evvelâ: Bu kelimeyi mâkabline bağlattıran cihet-i münasebet, Rahmân ve Rahîm’in delâlet ettikleri nimetlerin hamd ve şükürle karşılanması lüzumundan ibarettir.

Not

Dipnot-1 “Ezelden ebede her türlü hamd ve övgü Allah’a mahsustur.” Fatiha Sûresi, 1:2.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan, sonsuz şeref ve azamet sahibi yüce Allah	Rahmân: bütün yarattıkları esirgeyip koruyan, şefkat eden ve rızıklandıran sonsuz rahmet sahibi Allah
Rahîm: merhametli; rahmetinin çok özel tecellîleri olan ve sonsuz şefkat ve merhamet sahibi Allah	caiz: sakıncasız, doğru
cihet-i münâsebet: münasebet yönü ve tarafı	delâlet etmek: delil olmak, işaret etmek
haddizatında: zâten, aslında	hakikat: asıl, gerçek, doğru
hamd: övgü, şükür ve minnet duyma	hikmet: amaç, gaye
icap etmek: gerekmek	ihsan: bağış, ikram, lütuf
ikmal etmek: tamamlamak	imtinân: minnet; yapılan nimetleri söyleyerek şükür hissi uyandırma
in’am: nimet verme	itibar: özellik, bakımından
lisan: dil	malûm: bilinen, belli
mebde: temel, kök, başlangıç	mecaz: bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek mânâsından başka mânâda kullanılan söz
melûf: alışılmış	me’haz: kaynak
me’nus: ünsiyet edilen, alışılmış	muhal: imkânsız, olmayacak şey
mâkabli: önceki, öncesi	mânâ-yı hakikat/mânâ-yı hakikî: gerçek, asıl mânâ
mânâ-yı mecazî: mecazî anlamı	mânây-ı hakiki: gerçek, asıl mânâ
mütemmim: tamamlayan, tamamlayıcı	mütevakkıf: bağlı
müteşabihat: birbirine benzer mecâz ve teşbihlerin yer aldığı ifadeler; Kur’ân ve hadiste yer alan ve farklı mânâlardan hangisinin kastedildiği kesin olarak bilinemeyen, bazı kapalı sözler	rikkatü’l-kalb: kalb yumuşaklılığı, yufka yüreklilik
tedellî: tevazu gösterme, yaklaşma; belâğat ilminde, yüksek makam sahibinin tevazû göstererek aşağıdakini muhatap kabul etme mânâsında bir edebî san’at	tenbih: ikaz, uyarı
terakki: ilerleme, yükselme	tâdâd: sayma
vücud: varlık, var oluş	yed: el
zaruret: zorunluluk, gereklilik	üslub: ifade tarzı

Saniyen: Şu اَلْحَمْدُ ِللهِ1 cümlesi, herbiri niam-ı esasiyeden birine işaret olmak üzere, Kur’ân’ın dört sûresinde2 tekerrür etmiştir. O nimetler de, “neş’e-i ûlâ ile neş’e-i ûlâda beka, neş’e-i uhrâ ile neş’e-i uhrâda beka” nimetlerinden ibarettir.

Salisen: Bu cümlenin Kur’ân’ın başlangıcı olan Fâtiha Sûresine fâtiha, yani başlangıç yapılması neye binaendir?

C - Kâinatın ve dolayısıyla insanların hilkatindeki hikmet ve gaye, وَماَخَلَقْتُ الْجِنَّ وَاْلاِنْسَ اِلاَّ لِيَعْبُدُونِ 3

ferman-ı celîlince, ibadettir. Hamd ise, ibadetin icmâlî bir sureti ve küçük bir nüshasıdır. اَلْحَمْدُ ِللهِ ’ın bu makamda zikri, hilkatin gayesini tasavvur etmeye işarettir.

Rabian: Hamdin en meşhur mânâsı, sıfât-ı kemâliyeyi izhar etmektir. Şöyle ki:

Cenâb-ı Hak, insanı, kâinata câmi bir nüsha ve on sekiz bin âlemi hâvi şu büyük âlemin kitabına bir fihrist olarak yaratmıştır. Ve Esmâ-i Hüsnâdan herbirisinin tecellîgâhı olan herbir âlemden bir örnek, bir nümune, insanın cevherinde vedîa bırakmıştır.

Eğer insan, maddî ve mânevî herbir uzvunu Allah’ın emrettiği yere sarf etmekle hamdin şubelerinden olan şükr-ü örfîyi îfa ve şeriate imtisal ederse, insanın cevherinde vedîa bırakılan o örneklerin herbirisi, kendi âlemine bir pencere olur. İnsan, o pencereden, o âleme bakar ve o âleme tecellî eden sıfatla o âlemden tezahür eden isme bir mir’at ve bir âyine olur. O vakit insan, ruhuyla, cismiyle

Not

Dipnot-1 “Ezelden ebede her türlü hamd ve övgü Allah’a mahsustur.” Fatiha Sûresi, 1:2. Dipnot-2 Bu dört sûre En’am, Kehf, Fatır ve Sebe’ sûreleridir. Dipnot-3 “Cinleri ve insanları ancak Bana îman ve ibadet etsinler diye yarattım.” Zâriyat Sûresi, 51:56.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	Esmâ-i Hüsnâ: Cenab-ı Hakkın güzel isimleri
Fatiha Sûresi: açılış, başlangıç anlamına gelen Kur’ân-ı Kerim’in ilk sûresi	bekà: devamlılık ve kalıcılık
binaen: -dayanarak	câmi: kapsamlı, büyük, geniş
ferman-ı celîl: Cenab-ı Hakkın yüce fermanı, buyruğu	fihrist: içindekiler
hamd: övgü, şükür ve minnet duyma	hikmet: sır, amaç, gaye
hilkat: yaratılış	hâvi: ihtiva eden, içine alan
icmâlî: kısaca, özetle	ifa etmek: yerine getirmek
imtisal: emre uyma, boyun eğme	izhar etmek: göstermek, açığa çıkarmak
kâinat: evren, bütün yaratılmışlar	mir’at: ayna
neş’e-i uhrâ: âhirette ikinci kez diriltilme	neş’e-i ûlâ: insanın ilk yaratılışı
niam-ı esasiye: temel nimetler	nümune: örnek, misal
nüsha: kopya	rabian: dördüncü olarak
salisen: üçüncü olarak	saniyen: ikinci olarak
sıfât-ı kemâliye: Cenâb-ı Hakk’ın Zâtını niteleyen, bütün noksanlıklardan uzak ve yüce olduğunu bildiren mükemmel sıfatları, kutsal özellikleri	tasavvur: düşünme, zihinde bir kişilik kazandırma
tecellî etmek: belirmek, görünmek	tecellîgâh: yansıma ve görünme yeri
tekerrür etmek: tekrarlanmak	tezahür etmek: görünmek, ortaya çıkmak
uzuv: organ	vedia: emanet, ödünç
şeriat: Allah tarafından bildirilen İlâhî hükümlerin hepsi, İslâmiyet	şükr-ü örfî: örfî, fiilî şükür

âlem-i şehadet ve âlem-i gayba bir hülâsa olur ve her iki âleme tecellî eden, insana da tecellî eder. İşte bu cihetle, insan, sıfât-ı kemâliye-i İlâhiyeye hem mazhar olur, hem muzhir olur. Nitekim Muhyiddin-i Arabî, كُنْتُ كَنْزًا مَخْفِيًّا فَخَلَقْتُ الْخَلْقَ لِيَعْرِفُونِى 1 hadîs-i şerifinin beyanında, “Mahlûkatı yarattım ki, Bana bir âyine olsun ve o âyinede cemâlimi göreyim” demiştir.

ل: ِللهِ 2 burada ihtisas içindir. Hamdin Zât-ı Akdese has ve münhasır olduğunu ifade eder. Bu ل ’ın mütealliki olan ihtisas hazf olduktan sonra ona intikal etmiştir ki, ihlâs ve tevhidi ifade etsin.

İhtar: Müşahhas olan birşeyin umumî bir mefhumla mülâhaza edildiğine binaen, Zât-ı Akdes de müşahhas olduğu halde, Vâcibü’l-Vücud mefhumuyla tasavvur edilebilir.

﴿ رَبِّ 3 ﴾ Yani, herbir cüz’ü bir âlem mesabesinde bulunan şu âlemi bütün eczasıyla terbiye ve yıldızlar hükmünde olan o cüzlerin zerratını kemâl-i intizamla tahrik eder.

Evet, Cenâb-ı Hak, herşey için bir nokta-i kemal tayin etmiştir ve o noktayı elde etmek için o şeye bir meyil vermiştir. Herşey, o nokta-i kemale doğru hareket

Not

Dipnot-1 Süyûti, ed-Dürerü’l-Müntesire, s. 125; Ali el-Kàrî, el-Esrârü’l-Merfûa’, s. 273. Dipnot-2 Allah'a has olan. Dipnot-3 Her bir varlığa yaratılış gayelerine ulaşmaları için muhtaç olduğu şeyleri veren, onları terbiye eden; tedbir, tasarruf ve egemenliği altında bulunduran Allah.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	Muhyiddin-i Arabî: (bk. bilgiler)
Vâcibü’l-Vücud: varlığı zorunlu olan, var olmak için hiçbir sebebe ihtiyacı bulunmayan Allah	Zât-ı Akdes: bütün kusurlardan, çirkinliklerden, eksiklikten, benzer ve ortak edinmekten sonsuz derecede yüce olan Allah
beyan: açıklama, anlatım	binaen: -dayanarak
cemâl: güzellik	cihet: yön, taraf
cüz’: kısım, parça	ecza: kısımlar, parçalar
hadis-i şerif: Peygamber Efendimizin (a.s.m.) mübarek söz, fiil ve hareketi veya onun onayladığı başkasına ait söz, iş veya davranış	hamd: övgü, şükür ve minnet duyma
hazf olmak: zikredilmemek, çıkarmak, atlamak	hülâsa: özet
ihlâs: ibadet ve davranışlarda sadece Allah rızasını gözetme; samimiyet	ihtar: hatırlatma, ikaz
ihtisas: bir şeye ait kılma ve ona has özgü yapma; meselâ, اَلْحَمْدُ ِللهِ ’daki lam harfi hamdin Allah’a ait olduğunu bildirir	intikal etmek: geçmek
kemâl-i intizam: kusursuz derecede düzenlilik	mahlûkât: yaratılmışlar, varlıklar
mazhar: ayna olma, yansıma yeri	mefhum: bir sözden çıkarılan mânâ, terim, kavram
mesabe: derece, konum	muzhir olmak: göstermek, ortaya çıkarmak
mülâhaza etmek: düşünmek, akla getirmek	münhasır olmak: bir şeyle sınırlı ve sadece ona ait olmak
müteallik: alâkalı, ilgili, bağlı olma	müşahhas: şahıs hâlinde, varlığı teşhis ve tayin olunmuş, bilinen
nokta-i kemâl: mükemmellik, olgunluk noktası	sıfât-ı kemâliye-i İlâhiye: Cenâb-ı Hakk’ın Zâtını niteleyen, bütün noksanlıklardan uzak ve yüce olduğunu bildiren mükemmel sıfatları, kutsal özellikleri
tahrik etmek: harekete geçirmek	tasavvur: düşünme, zihinde şahsiyet kazandırma
tecellî etmek: yansımak	tevhid: birleme; herşeyin bir olan Allah’a ait olduğunu bilme ve inanma
umumî: genel	zerrat: zerreler, atomlar
âlem-i gayb: gayb âlemi, görünmeyen âlem	âlem-i şehadet: görünen âlem, dünya
ل: (bk. ḥ-r-f

etmek üzere, sanki mânevî bir emir almış gibi muntazaman o noktaya müteveccihen hareket etmektedir. Esna-yı harekette onlara yardım eden ve mânilerini def eden, şüphesiz, Cenâb-ı Hakkın terbiyesidir.

Evet, kâinata dikkatle bakıldığı zaman, insanların taife ve kabileleri gibi, kâinatın zerratı, münferiden ve müçtemian Hâlıklarının kanununa imtisalen, muayyen olan vazifelerine koşmakta oldukları hissedilir. (Yalnız bedbaht insanlar müstesna!)

﴿ اَلْعَالَمِينَ 1 ﴾ Bu kelimenin sonundaki يِنَ yalnız i’rab alâmetidir, عِشْرِينَ، ثَلاَثِينَ 2 gibi. Veya cem’ alâmetidir; çünkü, âlemin ihtiva ettiği cüzlerin herbirisi bir âlemdir. Veyahut, yalnız manzume-i şemsiyeye münhasır değildir. Cenâb-ı Hakkın, şu gayr-ı mütenahi fezada çok âlemleri vardır.

Evet,اَلْحَمْدُ ِللهِ كَمْ ِللهِ مِنْ فَلَكٍ تَجْرِى النُّجُومُ بِهِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ 3

Ve 4 رَأَيْتُهُمْ لِى سَاجِدِينَ ’de olduğu gibi, burada da ukalâya mahsus cem’ sîgasıyla gayr-ı ukalâ cem’lendirilmiştir. Bu ise, kavaide muhaliftir?

Evet, âlemin ihtiva ettiği uzuvların birer âkıl, birer mütekellim suretinde tasavvur edilmesi, belâgatin en makbul bir prensibidir. Zira, kâinatın âlem ile tesmiyesi, kâinatın Sâniine olan delâleti, şehadeti, işareti içindir. Binaenaleyh, kâinatın uzuvları da Sanie olan delâletleri, şehadetleri için birer âlem olmaları icap eder. Öyleyse, Sâniin o uzuvları terbiyesinden ve o uzuvların da Sânii ilâm etmelerinden anlaşılır ki, o uzuvlar; birer hayy, birer âkıl, birer mütekellim suretinde tasavvur edilmiştir. Binaenaleyh, bu cem’de kavaide muhalefet yoktur.

Not

Dipnot-1 Âlemler, varlık âlemleri. Dipnot-2 Yirmi, otuz. Dipnot-3 Hamd olsun Allah’a ki Onun tayin ettiği nice yörüngeler vardır ki, yıldızlar, güneş ve ay o yörüngelerde akıp gider. Dipnot-4 “Bana secde ettiklerini gördüm.” Yûsuf Sûresi, 12:4.

Cenâb-ı Hak: Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve yücelik sahibi Allah	Hâlık: her şeyi yaratan Allah
Sâni: her şeyi mükemmel ve san’atlı bir şekilde yaratan Allah	bedbaht: kötü bahtlı, tahlihsiz
belâgat: konusu, düzgün, kusursuz, hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi olan ilim	binaenaleyh: buna binaen, bundan dolayı
cem’/cem’ sîgası: Ar. gr. çoğul, çoğul kipi	cem’lendirmek: çoğul kipiyle gelmek, çoğul yapmak
cüz: bölüm, parça	delâlet: delil olma, işaret etme
esna-yı hareket: hareket anı, zamanı	feza: uzay, gökyüzü
gayr-ı mütenâhi: sınırsız, sonsuz	gayr-ı ukalâ: akıl sahibi olmayanlar
hayy: diri, canlı	ihtiva etmek: içine almak, kapsamak
ilâm etmek: duyurmak, bildirmek	imtisalen: emre uyarak
i’rab: gr. cümle içinde yüklendiği göreve göre, kelimelerin sonlarında meydana gelen ses ve hareke değişiklikleri	kavâid: dilbilgisi kuralları
kâinat: evren, bütün yaratılmışlar	makbul: kabul gören, geçerli
manzume-i şemsiye: güneş sistemi	muayyen: belirlenmiş, tayin edilmiş
muhalefet: zıt ve aykırı davranma	muhalif: aykırı, zıt
muntazaman: düzenli olarak	mâni: engel
münferiden: tek olarak, yalnız başına	münhasır: ait, mahsus
müstesna: hariç	mütekellim: konuşan, birinci tekil şahıs
müteveccihen: yönelmiş olarak	müçtemian: toplu olarak, topluca
taife: grup, topluluk	tasavvur etmek: düşünmek, zihinde şahsiyet kazandırmak, hayal etmek
tesmiye: isimlendirme	ukalâ: akıllılar; akıl sahibi canlılar
uzuv: organ	zerrat: zerreler, atomlar
zira: çünkü	şehadet: şahidlik, tanıklık, delil olma